Nß¾c ta có 20 thª kÖ chæ Hán t× th¶i B¡c thuµc. Có 10 thª kÖ chæ Nôm ðánh d¤u th¶i kÏ tñ chü b¡t ð¥u t× thª kÖ 10 và khi bß¾c sang thª kÖ 18-19 là th¶i kÏ toàn th¸nh cüa chæ Nôm, l¤n át chæ Hán v¾i H¸ch Tây S½n, sau ðó ðªn Truy®n Kì«u. Vi®c thi cØ vì thª cûng dña trên cái ðà phát tri¬n cüa chæ Nôm và chæ Hán.

Vi®c thi cØ · nß¾c ta m¾i có t× g¥n ngàn nåm nay. Trß¾c ðó, khoa cØ còn thiªu, các ð¶i Ðinh Lê v« trß¾c, trong vi®c kén hi«n tài tuy¬n ch÷n ng߶i chï là tuÏ ti®n không câu n® cûng không theo phép t¡c gì cä. K¬ t× nåm 1072, ð¶i Lý m¾i m· khoa thi ð¬ tuy¬n ch÷n ng߶i có tài ra giúp nß¾c. Con ð߶ng tìm ng߶i tài giöi, trß¾c hªt là khoa møc, phàm mu¯n thu hút ng߶i tài nång, thì ng߶i làm vua mµt nß¾c không th¬ nào không có khoa cØ. (1)

Khoa cØ chÆng nhæng cung c¤p nhân tài, ng߶i giúp vua tr¸ nß¾c mà còn là v¯n quý cho vån h÷c có c½ phát tri¬n. Dçn chÑng cø th¬ là vào nhæng thª kÖ 10-12 chúng ta có ðßþc 50 tác giä làm th½ vån thì ða s¯ là các nhà sß nhß Viên chiêu thi«n sß (998-1090) Di®u nhân ni sß, Mãn giác thi«n sß (1051-1096). Pháp Bäo, Không lµ thi«n sß, Quäng nghiêm thi«n sß vv... Nhßng khi mà thi cØ ðã phát tri¬n v¾i nhi«u nhân tài, nhi«u tiªn sî thì chính các nho sî này s¨ là nhæng nhà vån, nhà th½. Vì v§y, · thª kÖ 13-14 ðã có trên 60 tác giä mà h¥u hªt là gi¾i nho sî. Sang ðªn thª kÖ 15 thì ðã có trên 80 tác giä mà ða s¯ là các nho sî ðã thi ð², vßþt xa t¤t cä các thª kÖ t× trß¾c t¾i nay. аng th¶i vån h÷c v×a có tính cách ða dÕng, v¾i ðü m÷i loÕi ð« tài, ðü các th¬ loÕi khác nhau. Xem nhß thª thì, có sñ phát tri¬n ð°ng bµ giæa vån h÷c và thi cØ. (2)

Trong bài này chúng tôi tìm hi¬u vi®c thi cØ dña trên nhæng s¯ li®u mà chúng tôi có ðßþc theo khäo hß¾ng th¯ng kê ð¬ t× ðó rút ra ðßþc nhæng ý nghîa, nhæng giäi thích xét ra ph¥n nào giúp chúng ta có ðßþc mµt s¯ ý tß·ng nòng c¯t cüa vi®c thi cØ · Vi®t Nam.

Nói chung thì con ð߶ng cØ nghi®p không phäi là con ð߶ng b¢ng phÆng. Nhi«u sî tØ vß¾ng m¡c vào vòng thi cØ ðã lao ðao l§n ð§n cä ð¶i. Ông nµi Ngô T¤t T¯ chï ð² tú tài sau khi ðã l§n ð§n 7 l¥n khoa thi hß½ng. Ъn ông thân sinh ra ông T¯ thì ðã träi qua 6 l¥n l«u chõng. Ъn lßþt ông T¯ thì 2 l¥n thi hß½ng không ð§u. Ъn kÏ thi sát hÕch · B¡c Ninh, ông ð² ð¥u nên ng߶i ta m¾i g÷i ông là Ð¥u xÑ T¯. Lúc ðó ông m¾i 22 tu±i. Vi®c thi cØ th§t tr¥n ai, vÕn ng߶i thi, không l¤y ðßþc tråm ng߶i ð² nên ðã ð¬ lÕi n²i chán ch߶ng, tüi nhøc và nß¾c m¡t th¬ hi®n qua thi ca.

Không phäi là thßà khi nh¡c lÕi tr߶ng hþp Tr¥n kª Xß½ng than th· trong bài phú Höng thi cüa ông:

Ðau quá ðòn h¢n rát h½n lØa böng.

Tüi bút, tüi nghiên, h± l«u, h± chõng.

Ho£c cüa mµt sî tØ vô danh th¸:

Than ôi, ai biªt chång ai, höng ôi là höng

Vi®c khoa cØ khen ai khéo ð£t, l×a anh hùng ðªn ð¥u bÕc chßa thôi, áng công danh là s¯ ph§n không l߶ng, trêu sî tØ dçu gan vàng cûng núng.

Và m²i l¥n thi r¾t, còn m£t mûi nào nhìn vþ, nhìn con, b¸ ng߶i ð¶i coi là hÕng vô danh hÕ sî.

Cûng vì v§y mà trong su¯t g¥n ngàn nåm, khi có thi cØ, k¬ t× ð¶i Lý nhân Tông (1072-1076), chúng ta chï lßþc kê ra ðßþc mµt vài nhân tài, mà tài nång xu¤t chúng không ðþi tu±i.

Nåm 1247, ð² trÕng nguyên có Nguy­n Hi«n, ng߶i thuµc huy®n Thßþng Hi«n, thuµc phü Xuân Tr߶ng, tïnh Hànam, Ninh ngày nay. Ông Hi«n lúc ðó m¾i có 13 tu±i. Ði«u này cûng chÑng tö tri«u ðình ðã tuy¬n ch÷n ng߶i tài mà không c¥n xét ðªn tu±i tác, già trë. Ðó là mµt ßu di¬m.

Ông Nguy­n Trãi ðã ð² Thái h÷c sinh (Tiªn sî), khoa Canh Thìn, lúc 20 tu±i và sau ðó ðßþc b± làm quan giæ chÑc ngñ sØ. Ho£c tr߶ng hþp Hµi nguyên, Ðình nguyên Hoàng giáp Ngô thì Sî vào nåm Cänh Hßng thÑ 27 (1766), ông này k¬ t× khi thi tam trßòng ðªn thi hµi r°i thi Ðình cûng ð«u ð² ð¥u. Và ðó cûng là tr߶ng hþp cø Nguy­n Khuyªn, mà ta th߶ng g÷i cø là Tam nguyên Yên б. Ho£c tr߶ng hþp ð£c bi®t có cha, em và hai con cùng thi ð§u trong ðó cha là Ngô Thúc иnh, ð§u lúc 19 tu±i và con là Ngô Quán. Em là Ngô Tr÷ng NhÕ ð§u lúc 16 tu±i. Ngô Tr÷ng NhÕ, Ngô Thúc иnh, Ngô MÕnh Nghinh ð§u cùng mµt khoa Duy Tân 1915. (3)

Nhìn chung v« kªt quä các cuµc thi

NgoÕi tr× mµt vài tr߶ng hþp ð£c bi®t v×a nêu trên, vi®c th¸ cØ th§t ra là cñc kÏ khó khån mà dña trên nhæng con s¯ chúng tôi nêu ra ðây làm chúng ta b¤t nhçn, nghî t¾i s¯ ph§n cüa không biªt bao nhiêu sî tæ ðã ð¬ ra cä ð¶i h÷c hành mà s¯ ph§n long ðong v¾i cØ nghi®p.

Theo Qu¯c tri«u hß½ng khoa løc cüa Cø Cao Xuân Døc thì trßòng Thi Hß½ng · Huª trong su¯t 105 nåm có 42 khoa thi hß½ng, có ðßþc 1263 cØ nhân. S· dî dß¾i tri«u Nguy­n, s¯ khoa thi Hµi và Ðình ít h½n, vì Gia Long ðã không cho t± chÑc kÏ thi này, Khoa thi hß½ng ð¥u tiên tÕi Huª là nåm 1813. Cho mãi ðªn nåm 1822 (Nhâm Ng÷) dß¾i th¶i Minh MÕng m¾i có khoa thi hµi. V« ði¬m này,chúng tôi th¡c m¡c tÕi sao Gia long lÕi không t± chÑc thi hµi. Ngay nåm 1803, v×a lên ngôi mµt nåm, Gia Long ðã l§p nhà Qu¯c h÷c · Huª, thiªt l§p các chÑc ð¯c h÷c · tïnh, giáo th÷, hu¤n ðÕo · các phü huy®n. (4) Rõ ràng là mu¯n m· mang, phát tri¬n vi®c h÷c ð¬ ðào tÕo nhân tài. V§y tÕi sao không m· các kÏ thi hµi. Có th¬ suy ðóan, ông ngÕi hay nghi ng¶ nhæng tài nång xu¤t chúng. Mµt ði«u rõ ràng, dß¾i tri«u Nguy­n ðã bãi bö chÑc trÕng nguyên.

Cån cÑ vào sách L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí thì dß¾i ð¶i Lý, Lê, nh¤t là ð¶i H°ng ÐÑc, s¯ ng߶i ð² tiªn sî r¤t cao, có nhæng nåm nhß H°ng ðÑc thÑ 9 (1478), l¤y ð² tiªn sî 62 ng߶i, H°ng ðÑc thÑ 15, l¤y ð² 60 ng߶i, H°ng ÐÑc thÑ 21 (1490) 54 ng߶i.

Nh§n xét v« ði¬m này в Nhu§n viªt vào nåm 1484: Vi®c l¾n trong chính tr¸ cüa Ъ Vß½ng, chÆng gì g¤p b¢ng NHÂN TÀI. Chª ðµ cüa nhà nß¾c mu¯n ðßþc kÛ càng, t¤t phäi ðþi · H§u Thánh (Các vua n¯i nghi®p v« sau). (5)

Trß¾c kia 6 nåm mµt khoa thi, nay theo chª ðµ nhà Chu, ð¸nh l® 3 nåm mµt khoa. Trß¾c kia l¤y ð² chÆng qua vài ba chøc ng߶i, nay L„Y RµNG ng߶i thñc tài, không lo BµI S. V¾i mµt tinh th¥n nhß thª, chúng ta s¨ c¡t nghîa làm sao nhæng con s¯ nhæng ng߶i ð² tiªn sî dß¾i tri«u Nguy­n. ChÆng nh¨ sau cä g¥n 300 nåm mà tinh th¥n thi cØ dß¾i tri«u Nguy­n lÕi tö ra lÕc h§u h½n các vua ð¶i nhà Lê ? Vì v§y thi cØ th¸nh hành nh¤t là th¶i H°ng ÐÑc.

Cách l¤y ð² rµng rãi, cách ch÷n ng߶i Công B¢ng ð¶i sau càng không th¬ theo k¸p.

Ch÷n ng߶i c¯t l¤y rµng h÷c thñc tài, Không hÕn ð¸nh · khuôn kh± mñc thß¾c Trong nß¾c, không ð¬ sót nhân tài, tri«u ðình không dùng l¥m ng߶i kém (LTHCLC).

Cho nên, ð¬ tß·ng thß·ng xÑng ðáng nhæng ng߶i tài giöi, k¬ t× nåm 1442, b¡t ð¥u dñng bia tiªn sî. Và ra lu§t l® c¤m 2 loÕi ng߶i sau ðây không ðßþc phép Ñng thi:

-Ng߶i b¤t hiªu, b¤t møc, l÷an luân, ðiêu toa, dçu có h÷c v¤n vån chß½ng cûng không ðßþc vào thi.

-Nhæng ng߶i làm ngh« hát xß¾ng, ngh¸ch ðäng, và có tiªng x¤u thì bän thân và con cháu không ðßþc thi.

Nghîa là mµt ng߶i ra làm quan thì phäi v×a có tài, v×a có ðÑc. Nhßng ðÑc là ði«u ki®n tiên quyªt cho vi®c ra làm quan.

Trong vi®c thi cØ mà nªu gian l§n thì SUT ЖI không ðßþc ði thi. Ъn thi hµi mà gian l§n thì phäi xØ tµi ð°, và su¯t ð¶i không ðßþc ði thi và không ðßþc b± døng. Nhà vua phán: Phép c¤m không nghiêm thì không tr× ðßþc thói gian d¯i, ch÷n l÷c không tinh thì không l¤y ðñþc ng߶i thñc tài.

Tr߶ng hþp ông Ðào Duy T× (1572-1634), vì là con mµt nhà hát bµi nên ði thi hß½ng ðã b¸ ðánh höng, ông phçn chí bèn r¶i bö quê hß½ng · ð¢ng ngoài, thuµc chúa Tr¸nh ði vào ð¢ng Trong thuµc chúa Nguy­n ð¬ tìm ð߶ng tiªn thân. (6)

Tính cách Chính tr¸ cüa Khoa CØ.

Cûng dña vào các con s¯, chúng tôi th¤y các khoa thi không tiªn hành ðúng theo quy ð¸nh 3 nåm mµt l¥n nhß trong th¶i Minh MÕng ðã quy ð¸nh. Thi Hß½ng th߶ng ðßþc t± chÑc vào mùa thu trong nåm, r½i vào các nåm tý, ng÷, mão, d§u. Thi hµi vào mùa xuân trong các nåm sØu, mùi, thìn, tu¤t... Nhßng lÕi có khá nhi«u ân khoa. Nhß tÕi Huª, trong su¯t 105 nåm, có t± chÑc 42 khoa thi, thì có ðªn 9 ân khoa r°i. Có nhi«u lý do ð¬ c¡t nghiã v« các ân khoa này, có th¬ ð¬ ån m×ng l­ vÕn th÷ khánh tiªt, ho£c ð¬ ån m×ng l­ ðång quang vua m¾i, ho£c nh¢m kêu g÷i sñ hþp tác cüa nhà nho · vào nhæng th¶i ði¬m mà uy tín cØa tri«u ðình ðang xu¯ng d¯c, chÆng hÕn sau cuµc rút quân dß¾i th¶i Thi®u Tr¸ ra khöi Cao Mên. Ý nghîa cüa các ân khoa nhß v§y rõ ràng ði xa khöi møc tiêu tuy¬n ch÷n nhân tài ð¬ cho th¤y rõ khiá cÕnh CHÍNH TR˜ chen vào. ChÆng khác gì, nhân ngày l­ thä tù nhân thì ðâu còn màng t¾i v¤n ð« công lý, v¤n ð« xã hµi næa. ChÆng hÕn, nåm 1848 (Tñ ÐÑc thÑ 1), nhân d¸p v×a lên ngôi ra l®nh t± chÑc kÏ thi hß½ng ð£c bi®t ân khoa. Trong d¸p này có tr߶ng hþp hy hæu trong thi cØ, xin k¬ ra ðây. S¯ là có 2 anh em bài v· có nhi«u ði¬m gi¯ng nhau v« ý tß·ng cûng nhß vån phong. Chü khäo Hoàng tª MÛ dán gi¤y möng che ð§y tên 2 ng߶i trình vua Tñ ðÑc. Vua truy«n cho t± chÑc thi 2 ng߶i, ng°i riêng 2 phòng, trong 3 ngày, chính tay Tñ ÐÑc duy®t bài và ngñ phê: Vån chß½ng là l¨ công b¢ng, 2 anh em vån chß½ng ð«u ki®t tác. Quý ð£ng chân tài. Anh em ð°ng khoa là vi®c t¯t 2 anh em ðó là Hoàng kim Giám và Hoàng kim T¸ch, tÑc Hoàng Di®u sau này.

Tính cách chính tr¸ còn th¤y rõ r®t trong các kÏ thi Hµi, nh¤t là thi Ðình. Chúng tôi vçn tñ ð£t nghi v¤n là ðã có kÏ thi hµi r°i, rÕi sao còn t± chÑc kÏ thi Ðình làm gì. Phäi chång chï nh¢m møc ðích xªp hÕng cao th¤p. Không hÆn nhß v§y. Ít có nß¾c nào mà kÏ thi lÕi do chính tay vua xªp ð£t, ra ð« thi, nh¤t là ph¥n vån sách... ChÆng hÕn, nåm 1493, Chính vua xem quy¬n, ð¸nh thÑ bñc cao th¤p. R°i vua ngñ chính ði®n, truy«n loa xßóng danh tiªn sî, sau ðó ban mû ðai và áo cho các tiªn sî, cu¯i cùng thì ban yªn... R°i nåm 1496 chính vua ra ð« thi höi v« vån sách, höi v« ðÕo tr¸ nß¾c. Sau ðó, dçn các cØ nhân vào sân ði®n Kim Loan, Vua XEM DUNG MAO ð¸nh l¤y ð² 30. Qua ð÷an trên cho th¤y vi®c thi cØ, nh¤t là trong các kÏ tiªn sî có tác nång chính tr¸, nh¢m bäo ðäm sñ trung thành, phøc vø cho vua. Vì thª mà chính vua can thi®p vào trong tiªn trình thi cØ, ð¬ loÕi tr× nhæng thành ph¥n mà xét ra không thích hþp. Vi®c xem dung mÕo quyªt ð¸nh l¤y 30 ng߶i ð² không th¬ nói gì khác h½n tÕi sao lÕi t± chÑc thi Ðình. (7)

Tính cách chính tr¸ còn có th¬ th¤y rõ trong vi®c các làng công giáo không có ng߶i thi ð§u ðß÷c trình bày · ph¥n sau. Trong nhæng bài thi vån sách, nhà vua tñ ra ð« tài v« chính sách c¤m ðÕo ð¬ t× ðó yêu c¥u sî tØ bàn lu§n và hß·ng Ñng chính sách cüa tri«u ðình. Mµt ð« tài thi cØ nhß v§y ðã hÆn có tác døng l¾n trên nhæng ch÷n lña cüa m²i sî tØ v« v¤n ð« tôn giáo, ð°ng th¶i cûng tuyên truy«n và üng hµ ð߶ng l¯i cüa Tri«u ðình trong phÕm vi này.

Nhß trên ðã trình bày, ð߶ng l¯i tuy¬n ch÷n nhân tài th§t kÛ càng nhß v§y, nhßng vçn không tránh ðßþc có tr߶ng hþp mµt s¯ c¯ng sî có th¬ b¤t phøc và ch¯ng lÕi tri«u ðình. Nh¤t là · giai ð÷an khi mà sñ có m£t cüa ng߶i Pháp là mµt thñc th¬ khó có th¬ ch¯i cãi ðßþc, ðßa t¾i nhæng thái ðµ nghi ng¶ v« sñ b¤t lñc cüa tri«u ðình trong vi®c ch¯ng ð¯i lÕi ng߶i Pháp. Ðó là tr߶ng hþp Cø Phan Chu Trinh, khi vua Khäi иnh sang Pháp ð¬ dñ ð¤u xäo · Marseille. Ông ðã hài ra bäy tµi cüa Khäi иnh là tôn b§y quân quy«n, lÕm hành thß·ng phÕt, thích chuµng sñ quÏ lÕy, xa xï quá ðµ, ån b§n không phäi l¯i, tµi ch½i b¶i, chuyªn ði Tây có sñ ám muµi. Thß th¤t ði«u ðã ðßþc báo chí · Pháp ph± biªn, gây mµt tiªng vang b¤t lþi cho tri«u ðình b¤y gi¶. Qua lá thß cüa Phan chu Trinh, ng߶i ta cûng th¤y ðßþc, gi¾i sî phu ít còn tin tß·ng vào chª ðµ quân chü mà h÷ cho là nguyên nhân tình trÕng ðßa ðªn m¤t ðµc l§p, m¤t chü quy«n và tr· thành nô l® cho thñc dân Pháp. Sñ oán h§n nhà vua chÑng tö vai trò cüa mµt ông vua bù nhìn ðßa ðªn sñ ch¤m dÑt chª ðµ quân chü phong kiªn nhß là giäi pháp c¥n thiªt ði trß¾c cä giäi pháp dành lÕi ðµc l§p.

V« Tï L® Con S¯ ng߶i thi ð§u

Sau ðây, chúng tôi ðßa ra CON S nhæng ng߶i ð² ðÕt tï l® v¾i s¯ ng߶i Ñng thi ðã là then ch¯t cüa v¤n ð« thi cØ · nß¾c ta. Xin dçn chÑng nåm 1463, có 4400 ng߶i Ñng thi, l¤y ð² h½n 40 ng߶i, tï l® 1%. Nåm 1502, tháng 2, có 5000 ng߶i thi cØ nhân, l¤y ð² 61 ng߶i, tï l® h½n 1%. Nåm 1514, có 5700 ng߶i, l¤y ð² 43 ng߶i. Tï l® chßa ðßþc 1%. Cûng nên nh¾ r¢ng cái tï l® này ðã không tính t¤t cä nhæng ng߶i ðã dñ thi · qu§n huy®n. — qu§n huy®n, ng߶i ta ðã sàng l÷c t¤t cä nhæng ng߶i kém cöi không ðü tß cách ð¬ dñ kÏ thi Hß½ng r°i. Nªu tính t¤t cä nhæng ng߶i dñ thi · qu§n huy®n thì tï l® s¨ là 1 ph¥n vÕn.

Có 3594 ng߶i thi ð² trong 32 khóa thi t× 1807ðªn nåm1858 chï là mµt ph¥n tinh hoa quá nhö, quá ít, vô cùng vô nghiã trong mµt ð¤t nß¾c có t× 600.000 ðªn 1 tri®u ng߶i ðång ký thi, tu±i t× 18 ðªn 60. Chia ð«u thì có khoäng 116 ng߶i thi ð² trong m²i khoá, và tính bình quân m²i nåm thì có khoäng 44 ng߶i. (Khoa møc chí)

Có ng߶i 16 tu±i ðã ð² nhß ông Ngô Tr÷ng NhÕ. Có ng߶i nhß cø Ðòan tØ Quang mãi t¾i 82 tu±i m¾i thi ð² hµi nguyên. Trong thß møc cüa cø Hoàng Xuân Hãn do TÕ tr÷ng Hi®p soÕn (8) có ðßa ra tr߶ng hþp cø Ðoàn TØ Quang ðã ð¬ cä ð¶i ð¬ h÷c và thi và cho mãi ðªn nåm 1900 cø m¾i ð§u cùng v¾i Phan Bµi Châu. Giä dø cÑ 3 nåm thi mµt l¥n, không k¬ ðªn các ân khoa, thì trß¾c sau cø có th¬ ðã dñ 21 kÏ thi hß½ng. Trong 21 khoa thi ðó, không có gì làm b¢ng c¾ cø d¯t nên ðã r¾t, nh¤t là sau này cø ðã ð§u thi hµi. (B¸ giáng xu¯ng cØ nhân chót vì phÕm tr߶ng quy). Cø r¾t, cø ð², chï vì tï l® xác xu¤t, ðµ may rüi, v« l« l¯i t± chÑc ch¤m bài. Bài thi do các ông s½ khäo ch¤m. R°i phúc khäo, cu¯i cùng ðªn giám khäo duy®t lÕi. Có biªt bao nhiêu h® s¯ chü quan cüa các ông giám khäo này. Có mµt k¨ h· r¤t l¾n trong t± chÑc thi cØ th¶i xßa là m£c dù lu§t l® r¤t nghiêm nh£t t× tr߶ng thi, quy¬n thi ðªn ch¤m thi, nhßng lÕi không có lu§t l® rõ ràng v« cách cho ði¬m.

Trong khoa thi này cø Phan bµi Châu ð² Giäi nguyên và cø Ðoàn tØ Quang ð² Á nguyên, nhßng vì phÕm tr߶ng quy, theo l® phäi dánh höng. May nh¶ chü khäo là Khiªu Nång Tînh có lòng nhân t× th¤y ông tu±i tác cao mà b¸ trßþt nên h÷p bàn v¾i các quan tr߶ng, ð® quy¬n thi v« kinh, và dâng s¾ xin cho ông ð² cØ nhân. Vua Thành Thái ban chï ð£c cách cho Ðoàn TØ Quang ð² cØ nhân thÑ 21.

Chü khäo Khiªu nång Tînh và phó chü khäo Mai kh¡c Ðôn viªt bài: Nhai sñ Ký k¬ lÕi vi®c này nhß sau: Khoa Canh Tý nåm Thành Thái thÑ 12, trßòng thi Hß½ng Ngh® An, sî nhân Ðoàn tØ Quang 82 tu±i, quê làng Phøng Công, phü Hß½ng S½n, tïnh Hà Tînh, ðã ð² 2 khóa tú tài, nay ð² cØ nhân thÑ 21... T× khi qu¯c tri«u m· khoa thi ðªn nay, chßa t×ng th¤y có chuy®n lÕ nhß thª.

Hôm xß¾ng danh, ng߶i ði xem ðông h½n ðám hµi. Xß¾ng ðªn tên Ðoàn tØ Quang ð² cØ nhân thÑ 21, mµt ông già dÕ lên, chen ðám ðông bß¾c vào, râu tóc tr¡ng xóa, phong thái nhß ng߶i tiên. Các quan Tây, quan tïnh ðªn c¥m tay ông khen ngþi... Th§t cäm ðµng. Vào dñ yªn, không quên l¤y ph¥n v« cho m© già 98 tu±i. (9)

Chúng tôi nh§n th¤y không biªt bao nhiêu là ði«u lu§t v« t± chÑc, v« trßòng thi, v« các giám th¸, v« các giám khäo, nhßng lÕi không có nhæng hß¾ng dçn minh bÕch v« CÁCH CH„M. ng߶i ta tin tß·ng hòan tòan vào khä nång cüa ng߶i ch¤m. Cùng l¡m thì chï có nhæng bài mçu vån th½ phú ð¬ làm tiêu chu¦n. (10) Cho nên, t± chÑc thi cØ nhß v§y là kéo lê mµt cái máy chém t× thª h® này ðªn thª h® khác mà nµi dung thi cØ h¥u nhß không có gì thay ð±i. Фy là tôi chßa nói t¾i nµi dung các bài th½ phú mçu cån cÑ vào ðó ð¬ các giám khäo ch¤m bài mà nµi dung cho ta có cäm tß·ng nó r²ng tuªch, nó kêu. Ð÷c mµt ð÷an phú, cä trang gi¤y chï th¤y nhæng chæ l±m ng±m, kêu r±n räng, có vë khó hi¬u, kÏ bí mà th§t sñ nghèo nàn và nông cÕn v« nµi dung,. Hình nhß tri«u ðình nªu có thay ð±i gì thì chï b§n tâm t¾i nhæng thay ð±i v« t± chÑc mà không bao gi¶ có ý tß·ng cho th¤y mu¯n thay ð±i v« nµi dung thi cØ, cho thích hþp, cho ðáp Ñng k¸p th¶i. Nµi dung thi cØ, ng߶i ch¤m, ng߶i thi khi mà cä 3 cái ðó trùng hþp vào nhau thì có th¬ ð², khác ði thì r¾t. Vì thª, xét thñc tª, có ð², có r¾t, nªu có ði¬m lþi gì, thì ðó là cái lþi cho cá nhân Ñng thi, còn nói v« ðÕi cuµc, có ích gì cho ð¶i thì th§t chÆng là bao.

Chúng tôi cûng nh§n th¤y không hiªm tr߶ng hþp anh em, b¯ con cùng ð§u mµt khoa. Ði«u ðó chï cho th¤y có sñ hên xui, may rüi, không c¡t nghîa ðßþc nên m¾i có câu H÷c tài Thi ph§n.

Trong bia ð« tên các tiªn sî khoa M§u Tu¤t, Thành Thái thÑ 10, chúng tôi li®t kê ra ðßþc s¯ tu±i khá chênh l®ch cüa h÷: Có 2 ng߶i 26 tu±i, 1 ng߶i 27,1 ng߶i 35, 1 ng߶i 39,1 ng߶i 40, và ng߶i già nh¤t 47 tu±i. (Khoa møc Chí).. Không th¬ nói càn là vì ông 47 tu±i m¾i ð² là vì d¯t ðßþc. Ðã g÷i là d¯t thì không th¬ ð² ðßþc, nh¤t là ð² tiªn sî. V§y làm sao c¡t nghiã ðßþc sñ chênh l®ch v« tu±i cüa h÷. Chï có mµt cách giäi thích tóan h÷c là vì có quá nhi«u ng߶i ði thi, và s¯ ð² l¤y quá ít, nên ð² hay không chï là vì v¤n ð« xác xu¤t, may rüi nhß ch½i vé x¯ thôi. Ðó là v¤n ð« rút thåm, giæa nhi«u ng߶i giöi ð¬ ch÷n l¤y mµt vài ng߶i.

Dß¾i tri«u Tñ DÑc trong ÐÕi Nam thñc løc có 17713 thí sinh ðßþc ch¤p nh§n nåm 1870, chï có 8 ng߶i ð² tiªn sî. Nhß v§y, cÑ 1000 ng߶i ðång ký dñ thi, có 20 ðßþc ch¤p nh§n và không t¾i mµt ng߶i ð². Tï l® g¥n 1 ph¥n ngàn. Con s¯ tï l® 1 ph¥n ngàn, nªu cÑ tích lûy s¯ ng߶i thi r¾t m²i nåm, s¨ ðÕt t¾i con s¯ tri®u d­ dàng. Dî nhiên, tri®u ng߶i thi r¾t này cûng s¨ là thành ph¥n nhæng Ñng sinh cüa khoá t¾i, có khi kéo dài h¢ng 9-10 khoa. Nhßng ði«u ðó cûng chÑng tö r¢ng r¾t hay ð² không còn là v¤n ð« giöi kém, mà là mµt thÑ s± s¯ mà thôi. H¢ng tri®u ng߶i ði thi, l¤y d² chßa t¾i s¯ tråm cØ nhân thì dß¾i dÕng th¯ng kê là mµt con s¯ vô nghiã, hay nói khác di, nó là S‘ S.

Thi CØ · Vùng Фt M¾i

Ði vào t×ng ð¸a phß½ng, t×ng mi«n, nhæng con s¯ trình bày sau ðây cûng cho chúng ta mµt sñ ngÕc nhiên không ít. ChÆng hÕn, tÕi Nam kÏ v¾i các di dân do ng߶i Vi®t t× phía B¡c t¾i ho£c ng߶i Trung Hoa t¸ nÕn, vì v§y dân s¯ gia tång nhi«u, tï l® dân s¯ gia tång là 20%, trong khi ðó tï l® ð² ðÕt lÕi giäm ði g¥n 2% so v¾i tï l® cüa cä nß¾c. (11) Nhæng di th¥n ng߶i Trung Hoa bài Mãn phøc Minh ðã ðªn xÑ Ð°ng Nai, Gia иnh và Hà tiên ðáng xem xét kÛ h½n. Tr¥n th¡ng Tài và Dß½ng NgÕn иch ðem binh lính và quyªn thuµc h½n 3 ngàn ng߶i và 50 chiªn thuy«n ðªn Cù lao Ph¯ (Biên Hòa) và MÛ tho ð¬ khai thác. Gia иnh thành thông chí ghi r¢ng nhóm Tr¥n th¡ng Tài y¬m trþ vi®c l§p chþ, buôn bán giao thông v¾i ng߶i Tàu, ng߶i Nh§t, tø t§p ðông ðäo · Cù lao Ph¯. (12)

Ði«u này có th¬ c¡t nghiã ðßþc là lý do ð¶i s¯ng · mi«n Nam tß½ng ð¯i d­ dàng, lÕi xa m£t tr¶i, xa các thü ðô vån hóa nhß Thång Long và sau này là Huª. DÕi gì ði h÷c vçn có ðü ån ngày hai bæa, so v¾i B¡c và Trung ph¥n thì Nam ph¥n là n½i d­ sinh s¯ng, ð¤t rµng ng߶i thßa. Ng߶i dân thänh th½i v×a làm v×a ch½i cûng ðü ån...

Thiên nhiên ßu ðãi, thñc ph¦m có th×a, công vi®c nhàn r²i, áo qu¥n nhà cØa, chæ nghiã còn thiªu, nhßng so sánh v¾i mµt s¯ ð¸a phß½ng khác thì ð°ng b¢ng sông CØu Long quä là n½i lÕc th±. Nhi«u ðìa cá, cá n±i ð¥u lên nhß mù u chín røng, nhßng chÆng ai khai thác, g£p nåm cá søt giá. Ðìa ¤y ð¬ cho ng߶i vùng trên ðªn mót lßþm, cá chia 2 v¾i chü, V¸t nuôi không c¥n cho ån, mùa hÕn, dß¾i rÕch ð¥y cá nhö, v¸t thä rong, chi«u t¯i v« chu°ng. Nhæng ng߶i kh¦n hoang th߶ng là nhæng ng߶i CHÿ NGHÎA KHÔNG Ð…Y LÁ ME, không rành cách ngôn thánh hi«n. (13) — trong Nam, ng߶i ta nói t¾i ông Ði«n chü, ông Bá Hµ nhi«u h½n là quan phü quan huy®n. hai câu th½ sau ðây cho th¤y sñ gi¥u có cüa Ði«n chü:

Фt nåm dây cò bay thÆng cánh (1 Dây khoäng 10 mçu ta)

Anh dám höi nàng quê quán · ðâu.

Mµt ði«n chü chªt ð¬ lÕi mµt gia tài khoäng 75 mçu ruµng, nhà cØa vàng bÕc châu báu và mµt s¯ ti«n là 15000 quan ti«n (Vào th¶i Minh mÕng, mµt mçu ruµng tr¸ giá khoäng 180 quan ti«n. (14) Ði«u ðó cho th¤y ði«n chü trong Nam gi¥u t¾i mÑc nào.

Ði«u này chÑng tö r¢ng vi®c thi cØ ngoài lý do xã hµi, danh tiªng, truy«n th¯ng,, còn có v¤n ð« hoàn cänh kinh tª næa... Trong s¯ 6 tïnh, Gia иnh có s¯ ng߶i thi ð² cao nh¤t. Vì ðây là mµt tïnh có nªp s¯ng vån hóa cao h½n các tïnh khác, nªp s¯ng ðô th¸ rõ nét h½n v¾i nhi«u c½ c¤u truy«n thông, báo chí, tin tÑc ðßþc ph± c§p, d­ có xu hß¾ng tr÷ng vån hóa b¢ng c¤p ð¸a v¸ xã hµi.

Vì v§y mà trong biên niên sØ ð¶i Gia Long ðã tö ra b§n tâm v« sñ suy thoái v« kªt quä thi cØ · mi«n Nam và cûng nh§n thÑc r¢ng có nhi«u con ð߶ng khác ði ðªn thành công v« m£t tài chánh mà không c¥n phäi qua con ð߶ng thi cØ.

Tï L® Thi Чu · Mi«n Trung.

— các tïnh mi«n Trung, có sñ gia tång khá mÕnh, trµi vßþt hÆn các tïnh phía Nam v« s¯ thí sinh thi ð§u. T¤t cä là 1115. Ði«u ðó cûng d­ hi¬u, vì nay vùng ð¤t mi«n Trung n¢m trñc tiªp trong vùng änh hß·ng cüa tri«u ðình Huª.

Nhßng ð£c bi®t r¤t khó giäi thích tÕi sao con cái dòng h÷, các dòng Tôn Th¤t xa g¥n v¾i vua lÕi có r¤t ít ng߶i thi ð§u làm quan. Sî s¯ thành ph¥n này thi ð§u có th¬ ðªm trên ð¥u ngón tay, nh¤t là các nåm ð¥u cüa các vua tri«u Nguy­n. K¬ t× Thành Thái tr· ði, ng߶i thi ð§u có vào khoäng h½n chøc ng߶i mà thành ph¥n ð«u là nhæng ng߶i k¬ t× ð¶i thÑ ba tr· ði ðªn ð¶i thÑ 7. Ði«u ðó ðßa ta ðªn kªt lu§n càng xa ngu°n cuµi, thì nhu c¥u h÷c höi càng tö ra c¥n thiªt.

M£t khác, cûng có th¬ tìm ra câu trä l¶i cho v¤n nÕn tÕi sao, dòng tµc vua chúa lÕi không m¤y ng߶i thi ð². Mµt l¯i trä l¶i không m¤y thöa ðáng, vì thñc sñ hi®n nay, chúng ta không ðü chÑng t× ð¬ minh chÑng rõ ràng. Nhßng, chúng ta biªt r¢ng truy«n th¯ng thi cØ nß¾c ta có cho phép các quan tiªn cØ nhæng hi«n tài xét ra có công trÕng, ho£c n±i tiªng v« vån chßong ð¬ vua xét b± nhi®m vào các chÑc vø giäng dÕy, hay ch¶ ðþi ð¬ dñ các kÏ thi tiªn sî, mà không c¥n có cØ nhân.

T× ðó, ân du® ðó ðßþc áp døng cho các con trai các công th¥n có uy tín trong tri«u ðình, và cûng có th¬ áp døng ði«u ðó cho các gia ðình trong hoàng tµc.

Và theo Langlet: T× nåm 1822 ðªn nåm1860, ông phát hi®n ra 20 ng߶i thi ð² c¤p cao mà chßa bao gi¶ có thi ð² · các ð¸a phßong. (15)

Vì v§y, Thành ph¥n thi ð§u ð«u là ng߶i dân giä thôi. Ng߶i dân giä thì ða s¯ lÕi không m¤y kh¤m khá, vì thiên nhiên th¶i tiªt có kh¡c nghi®t. Con ð߶ng tiªn thân hþp lý h½n cä vçn là cØ nghi®p. Ði«u này còn ðúng và kéo dài mãi cho ðªn th¶i Ю nh¸ Cµng hòa mà không · b¤t cÑ tïnh nào có mÑc ðµ ham h÷c, ham mänh b¢ng cho b¢ng xÑ Huª.

— m²i mùa thi, h÷c trò mang sách ng°i dß¾i cµt ðèn d¬ h÷c cho th¤y h÷ nhìn tß½ng lai h÷ · ch² nào. Cái hãnh tiªn v« xÑ s·, cûng nhß hãnh tiªn v« truy«n th¯ng vån hóa cûng làm cho vi®c thi cØ tr· thành ni«m trån tr· thao thÑc, ni«m khát v÷ng cho m÷i ng߶i. Mùa thi cØ là mùa cüa hy v÷ng, cüa khát v÷ng vß½n lên, v×a nu¯i tiªc, v×a mu¯n thoát ly ra khöi khung tr¶i dù là tình n°ng, ¤m áp, nhßng lÕi quá ch§t h©p, không dung chÑa n²i nhæng hoài bão cüa mình.

Cûng vì v§y, không biªt bao nhiêu nhân tài, bao nhiêu ch¤t xám mà cä nß¾c không n½i nào có th¬ so ðo v¾i mi«n Trung ðã l¥n lßþt ðµi nón ra ði. H÷ ði r°i vçn ngoänh m£t lÕi nu¯i tiªc v« Huª, v« cái gíó Lào, v« nhæng cuµng rau s¯ng khô c¢n ð¡ng ng¡t vì thiªu nß¾c, gi¯ng nhß ng߶i dân · ðó. Huª ðúng là ð¬ ði và r°i ð¬ nh¾. Ngay nhæng ng߶i t× phß½ng xa t¾i khi nghî t¾i, lúc r¶i khöi Huª khó có th¬ quên ðßþc. Trong khi ði v« các tïnh phía Nam ån u¯ng, vui nh§u nh©t, thoäi mái c߶i ðùa, ngày mai ra bªn xe ðò là quên hªt.

Nhßng cûng c¥n phân bi®t · mi«n Trung giæa các tïnh phía B¡c và phía Nam. Các tïnh phía B¡c ti l® thi ð² cao nh¤t trong vùng. — các tïnh Bình Thu§n ðªn Quän Nam, s¯ ng߶i ð² ðÕt t±ng cµng là 252 ng߶i... (16) Quäng Ngãi và Bình ð¸nh s¯ ng߶i thi ð² t× ð¶i Gia Long ðªn Tñ DÑc tång t× 4 lên ðªn 85 ng߶i. Nh¤t là trong tïnh Quäng Nam, dân giàu vì có mö vàng, tï l® cao so v¾i các tinh khác... — các tinh Bình Thu§n ðªn Quäng Nam, s¯ ng߶i ð² ðÕt t±ng cµng là 252 ng߶i. t× 7 lên 62, r°i 87. Ðã hÆn, tri«u ðình Huª có ðü các lý do v« chính tr¸, kinh tª, vån hóa ð¬ lo ngÕi v« d¤u vªt änh hß·ng cüa vån minh Chàm, cûng nhß nhæng ám änh v« mµt quá khÑ cüa Tây s½n ðã hÆn còn in ð£m trong lòng mµt s¯ ng߶i, mà th¶i gian chßa ðü ð¬ xóa nhòa. Vä lÕi nªu ð£t ð¬ bên cÕnh nhau v« mµt hình änh Tây s½n m¾i ðây và hình änh Gia Long hi®n nay, cái tâm lý thông th߶ng cho th¤y ng߶i dân s¨ ngä v« phía nào.. Nhßng dù thª nào ði næa, thì cái công xây dñng thü ðô, cái h® th¯ng tri«u ðình, quan lÕi m²i ngày mµt væng b«n, v¾i th¶i gian, lòng ng߶i cûng s¨ lóng lÕi, thì t× nay, mänh ð¤t này cûng s¨ tr· thành mµt thü ðô vån hóa nhß ð¤t Thång Long v§y.

Nhßng chúng tôi cûng xin ðßa ra · ðây mµt nh§n xét là, không hi¬u vì lý do gì, t¤t cä 3 trung tâm l¾n là Hànµi, Huª, Saìgòn lÕi có tÖ l® thi ð² th¤p h½n nhæng vùng biên tr¤n. ChÆng hÕn nhß trong Nam thì tïnh Gia иnh và Biên hoà có tï l® nhæng ng߶i ð² ðÕt cao nh¤t vùng.. Riêng tïnh Gia иnh, t±ng s¯ ng߶i ð² ðÕt nhi«u h½n 5 tïnh kia cµng lÕi. — Huª, chúng ta nh§n th¤y s¯ ng߶i ð² ðÕt giäm sút k¬ t× sau giai ð÷an 1819, nh¤t là vào khoäng giæa th¶i Minh MÕng và cÑ nhß thª, ±n ð¸nh · mÑc th¤p cho ðªn 1852.

Tï L® Thi в TÕi B¡c KÏ.

— ngoài B¡c, thì s¯ ng߶i ð² ðÕt t§p trung nhi«u nh¤t · 14 biên tr¤n quanh Hànµi mà cái trøc chính là S½n Tây, Häi Dß½ng và ð£c bi®t là Nam иnh. — tïnh Nam ð¸nh thì ð£c bi®t là vùng Hành Thi®n ðã phá kÖ løc v« s¯ ng߶i ð² v¾i 73 ng߶i t× nåm Gia Long 1813 cho ðªn lúc ch¤m dÑt thi cØ 1918. Nghiã là tròn 100 nåm.

Xã Hành Thi®n, tïnh Nam иnh.

Trong bài này, chúng tôi th¤y phäi dành riêng mµt ph¥n ð¬ nói v« xã Hành Thi®n. Xã Hành Thi®n thuµc huy®n Xuân Thüy, tïnh Nam иnh. Xã có 18 (Giông). Giông là tiªng ð¸a phß½ng ð¬ chï nhæng con ð߶ng, hai bên có nhà cØa. Ðó cûng là l¯i t± chÑc nhà cØa xây c¤t có thÑ tñ cüa làng Hành Thi®n. Trong QTHKL tôi th¤y mãi ðªn nåm Gia Long 1813 (Gia Long lên ngôi 1802), m¾i có Nguy­n tr÷ng Trù là ng߶i ð¥u tiên thi ð§u. Sau ðªn nåm 1821 có 2 ng߶i em cüa Nguy­n Tr÷ng Trù ð§u cùng khoa. Và cûng k¬ t× ðó liên tiªp các khoa thi ð«u có ng߶i cüa làng Hành Thi®n thi ð§u.

Trong s¯ nhæng ng߶i thi ð§u này, có nhi«u tr߶ng hþp ðáng nêu ra · ðây. ThÑ nh¤t là dòng h÷ Уng có 39 ng߶i thi ð§u. Có ng߶i ð² Phó Bäng nhß Ð£ng ÐÑc иch sau làm ðªn Thßþng thß Bµ L­. Có ng߶i ð² Tiªn sî nhß Ð£ng xuân Bäng (Tñ ÐÑc 1850. hay Уng hæu Dß½ng (Thành Thái 1891). Có trßòng hþp cä dòng h÷, ông, cha con cháu, anh em ð«u thi ð§u. Tï dø Gia ðình Уng hæu Dß½ng (Ông cháu, anh em cùng thi ð§u,) Gia ðình Уng vån е, cä 3 anh em ð«u thi ð²., Gia ðình Уng vû Mçn cûng 3 anh em cùng thi ð§u. Уc bi®t gia ðình Уng vû Phong Cha con cùng thi ð§u, anh em ð§u cùng khoa. Con là Уng vån T߶ng, anh Уng vû Oánh, cháu Уng vû Uy¬n, em h÷ Уng vû Thñc, Уng cao Chi, Уng vû Hoan. Th§t là vinh hÕnh hªt ch² nói.Th§t khó mà hi¬u tÕi sao có mµt dòng h÷ ð² ðÕt nhi«u nhß v§y. (17)

Huy®n Xuân Thüy (sau ð±i là Giao ThuÖ) g°m nhi«u xã, xã nào giöi l¡m thì có ðµ 3, 4 ng߶i thi ð² nhß Trà Lû, Kiên lao. Ho£c chï có mµt ng߶i thi ð² trong su¯t 100 nåm nhß các xã Hµi Kê, Hµ Xã, LÕc Nam vv... Tôi cûng nh§n th¤y mµt s¯ làng, khá n±i tiªng v« m£t này, m£t kia nhß làng Ng÷c Cøc, ð¯i di®n v¾i Hành Thi®n hay làng Trung Lao, S· Ki®n, Hoàng Nguyên hay làng Cñ Ðà, v§y mà trong su¯t h½n 100 nåm tri«u Nguy­n, không có mµt ng߶i nào trong các làng này có ng߶i thi ð².. (XÑ Trung Lao sau này có cø Thßþng NhÕ, nhßng tìm lÕi danh sách các ng߶i thi ð§u thì không có tên cø. Tôi giä ðóan là cø thuµc l¾p nho h÷c, b¡t ð¥u có h÷c Tây h÷c, r°i ðßþc ng߶i Pháp nâng ðÞ cho chÑc Thßþng mà không phäi thi cØ gì cä, cûng gi¯ng nhß tr߶ng hþp các cø Thßþng Oánh, Thßþng Bùi. Cái câu trong nhân gian nói v« cø là; Lý trßöng b¤t túc, T±ng ð¯c hæu dß có th¬ giäi thích ðßþc ph¥n nào cái chÑc Thßþng cüa cø.

Do sñ tò mò mà chúng tôi khám phá ra mµt ðì«u hªt sÑc lý thú và quan tr÷ng là su¯t h½n tråm nåm thi cØ dß¾i tri«u Nguy­n, H½n 50 chøc làng công giáo mà chúng tôi biªt ðßþc thì h¥u nhß trong t¤t cä các làng ðó ð«u không có ng߶i nào thi ð² làm quan. ThoÕt ð¥u, chúng tôi xem xét các làng chung quanh làng Hành Thi®n ð¬ xem có ng߶i thi ð² không, t× ðó suy di­n ra cái t¥m änh hß·ng cüa Hành Thi®n trên các làng lân c§n. V« ð¸a lý, làng Ng÷c Cøc chï cách mµt con sông v¾i Hành Thi®n, v§y mà không có l¤y mµt ng߶i thi ð§u su¯t d÷c dài h½n 100 nåm. Mµt ði«u th§t khó hi¬u. T× ðó suy ra các làng công giáo khác. Kªt quä th§t ngÕc nhiên: H¥u nhß không có làng công giáo nào cä. Nhæng làng công giáo n±i tiªng nhß Phát Di®m, S· Ki®n, Trung Lao, Phúc NhÕc, ThÕch Bích, Trung ð°ng,An Lµc, Bói kênh, Bình Cách, Lßu Phß½ng MßÞu Giáp vv Và r¤t nhi«u xÑ khác không c¥n k¬ ra ð«u không có ai thi ð² và ra làm quan.

T× nhæng dæ ki®n thu lßþm ðøþc · trên, tôi suy di­n ra là có mµt chính sách ngån c¤m, hay t¯i thi¬u thì cûng có gi¾i hÕn không cho phép ng߶i công giáo có c½ hµi ð¬ ði thi. C½ hµi h÷c thì có, nhßng không có c½ hµi ð¬ thi.. mà không thi thì vi®c h÷c s¨ r¤t hÕn chª.

Cho mãi ðªn Thành Thái 1894 m¾i th¤y có ông Vû Luy®n, ng߶i làng Qu¥n Phß½ng, huy®n Häi H§u, tïnh Nam иnh là mµt làng thu¥n công giáo có ng߶i thi ð§u. Và ðªn nåm1900, lÕi có ng߶i · làng Qu¥n Phß½ng thi ð§u. Nhßng nåm 1900 là nhæng nåm cu¯i trào v« thi cØ và niên hi®u Thành Thái cûng cho th¤y ðó là giai ð÷an c·i m· h½n v« chính sách c¤m ðÕo.

Có nhæng liên h® gì cho phép chúng ta ði ðªn mµt kªt lu§n là chính sách c¤m ðÕo ðã là nguyên do, trong dó g¥n 100 nåm, ng߶i công giáo và các làng công giáo tr· thành mµt loÕi công dân hÕng nhì, vì không có c½ hµi tiªn thân v« con ð߶ng h÷c v¤n, ðóng góp nhân tài cho xÑ s·. Nhßng cho ðªn nay, tôi không tìm th¤y b¤t cÑ vån bän chính thÑc nào giúp chúng ta có th¬ khÆng ð¸nh dÑt khoát là có mµt chính sách ngån cän ng߶i công giáo thi cØ. Trong sách v· v« phía công giáo, tôi cûng chßa có c½ hµi ð÷c ho£c nghe nhæng c½ quan th¦m quy«n xác ð¸nh v« ði«u này. V§y thì, t¤t cä chï là nhæng suy ðoán mà thôi. Nhßng cái v¤n ð« các làng công giáo không có ng߶i thi ð§u vçn là mµt thñc th¬ không ch¯i cãi ðßþc và tñ nó ðòi höi có câu giäi ðáp.

Tr· lÕi tr߶ng hþp làng Hành Thi®n, làm sao c¡t nghîa ðßþc vào nåm Thành Thái thÑ 6 (1894), Tr߶ng Hà Nam có 9700 dñ thi, l¤y 60 ngù¶i ð², làng Hành Thi®n chiªm 6 ch², 54 ch² còn lÕi dành cho khoäng h½n 400 xã khác. Làm sao GIÄI THíCH пþC S¹ KI®N CÓ LÀNG THI Ð’, CÓ LÀNG KHÔNG.. Mµt giäi thích d­ dãi, thiªu c½ s· khoa h÷c là nói ðªn ð¤t, ðªn có mä, ho£c vån hoa h½n g÷i là ð¤t ngàn nåm vån v§t. C¥n tìm mµt l¯i giäi chÑng có c½ s· và khä tín h½n.

Có nhæng giai thoÕi nghe ra có vë khinh bÕc, nhßng cûng chÑng tö mµt ph¥n sñ th§t v« vùng này, Ng߶i Hànµi có thói quen khá kiêu xa là thay v¸ g÷i tên mµt ng߶i, h÷ lÕi g÷i chÑc v¸ xã hµi cüa ng߶i ðó. ChÆng hÕn cø Tham Bäng, ông Яc Ninh, Ông Phü Dõan vvv. Xem H°i Ký cüa Vû Ng÷c Phan, cu¯n Nhæng nåm tháng ¤y. (18)

Và nªu có mµt ng߶i khách nào ðó v« làng Hành Thi®n, theo thói quen, höi thåm nhà cø tham, cø phó vv. Ng߶i dân làng s¨ trä l¶i là · ðây cø tham, cø cØ nhi«u nhß lþn con, höi thª biªt ð߶ng nào mà l¥n.

Giäi thích v« con s¯ ð² ðÕt · vùng này vì dù sao ð¤t B¡c t× xßa t¾i nay, vçn là cái nôi, cüa vån hoá và trí tu® cüa cä nß¾c. Nó có truy«n th¯ng lâu ð¶i v« vi®c h÷c. S¯ tr߶ng h÷c, cûng nhß trung tâm thì cûng nhi«u h½n các n½i khác Mµt tr߶ng cho 6000 ng߶i Ñng thi. — các vùng nhß S½n Tây Häi Dß½ng, B¡c Ninh thì khoäng 3000 ng߶i Ñng thi cho mµt tr߶ng. Cái n÷ nó kéo cái kia; truy«n th¯ng, t± chÑc tr߶ng ¯c, truy«n th¯ng ð¸a phß½ng, gia ðình, h÷ hàng, sñ giao tiªp cách này cách khác, trñc tiªp hay gián tiªp, ho£c ðßþc nghe nói v« ðã là nhæng c½ hµi giúp nhæng kë h§u sinh c¯ g¡ng vß½n lên theo nhæng mô hình lý tß·ng khuôn mçu là các b§c ðàn anh.

Cách giäi thích ðúng lý nh¤t là TINH TH…N GIA TµC, giáo døc gia ðình b¢ng gß½ng sáng cha anh ð² ðÕt, mô hình lý tß·ng là cha anh ðßþc m÷i ng߶i kính tr÷ng, ðßþc hß·ng lþi lµc quan tß¾c cüa tr«u ðình. L¤y tr߶ng hþp h÷ Уng s¨ giúp giäi thích ðßþc yªu t¯ gia ðình có tác døng quan tr÷ng thª nào cho vi®c thi ð² cüa mµt ng߶i. Chúng tôi nh§n th¤y trong th¶i kÏ Gia Long ðªn nåm1825, tï l® dòng h÷ Уng thi ð² so v¾i các h÷ khác tÕi Hành Thi®n 2 trên 6 sau ðó 1850 là 8 trên 9, 1906 thì trµi vßþt là 36 trên 32 và cu¯i cùng là 39 trên 34, Riêng ð¶i Thành Thái 1897, dòng h÷ Уng có 6 ng߶i ð² trong mµt khoa, kªt quä ðó cûng l£p lÕi mµt l¥n næa vào nåm 1903. Bi¬u ð° giúp ta hi¬u chính xác truy«n th¯ng gia ðình, cha truy«n con n¯i, trong cùng gia ðình, cùng dòng h÷, có nhi«u ng߶i thi ð². Sñ trµi vßþt cüa h÷ Уng c¡t nghîa b·i h÷ cùng huyªt th¯ng. Các h÷ Nguy­n, Tr¥n, PhÕm trong làng Hành Thi®n chßa ch¡c ðã cùng chung huyªt th¯ng nên ð߶ng dài s¨ thua sút h÷ Уng. Ði«u ðó xét ra cûng ðúng mµt ph¥n nào cho tr߶ng hþp ng߶i Vi®t Nam · häi ngoÕi, ð£c bi®t là Montréal, mà mµt s¯ ðông con cái các gia ðình ðã thành công trong vi®c h÷c.

Tï L® Thi в — Các Vùng Cao.

Cûng dña trên nhæng con s¯ ð¬ nhìn v« nhæng vùng cao mà ða s¯ là thanh ph¥n các dân tµc thi¬u s¯ cho th¤y tï l® nhæng ng߶i thi ð² th§t là ít öi. 6 tïnh vùng này chï c¯ng hiªn ðßþc có 3 ng߶i thi ð², và ð«u thuµc nhæng tïnh huy®n nhß Quäng Yên và Hßng Hóa r¤t g¥n v¾i các tïnh vùng ð°ng b¢ng. Ði«u ðó cho th¤y, thiªu mµt chính sách nâng ðÞ cûng nhß t± chÑc tr߶ng h÷c giúp cho các tïnh vùng cao có c½ hµi nh§p vào ð¶i s¯ng cüa mi«n dß¾i. Cho nên ð°ng bào các dân tµc thi¬u s¯ sau nhi«u thª kÖ vçn là nhæng tïnh bên l« nhß ng߶i nß¾c ngoài ngay trên mänh ð¤t mà không biªt tñ bao ð¶i h÷ vçn t°n tÕi, m£c d¥u có nhæng ð±i thay l¾n nhö có t¥m vóc l¸ch sØ có liên quan ðªn sñ s¯ng còn cüa ng߶i dân · các vùng dß¾i. Ph¥n h÷, h÷ vçn là h÷, Muôn ð¶i.

Cûng qua nhæng con s¯ v« nhæng ng߶i thi ð§u qua các tri«u vua, cûng nhß mµt cái nhìn lß¾t qua v« các vùng có ng߶i thi ð§u... Chúng tôi th¤y r¢ng cái v¤n ð« l¾n và quan tr÷ng nh¤t không hÆn · ch² xem ai ð§u, ð§u · ðâu mà là nhìn ý nghîa vi®c thi cØ th¶i xßa qua nhæng ng߶i không may m¡n, khác ði là nhæng ng߶i thi r¾t.

V« nhæng Ng߶i Không Чu.

Trong t¤t cä nhæng cu¯n sách v« thi cØ mà chúng tôi ð÷c, không có mµt ch² nào cho ng߶i không ð§u (Tôi không dùng t× thi r¾t) hay chï ð§u tú tài. Яi v¾i vi®c thi cØ th¶i xßa, tú tài không có nghîa là b¢ng c¤p, và không ðßþc tri«u ðình sØ døng. Ng߶i ð² tú tài chï là nhæng ng߶i không ð² cØ nhân, nghîa là không ð§u ðü 4 trßòng, mà chï ð² có ba tr߶ng mà thôi.

Sách Qu¯c tri«u hß½ng khoa løc cüa cø Cao xuân Døc chï nói t¾i nhæng ng߶i ð² cØ nhân thôi, LTHCLC cüa Phan huy Chú lÕi chï có danh sách các ng߶i ð§u tiªn sî t× khi b¡t ð¥u các khoa thi.

V§y mà cái thành ph¥n chü yªu cüa giai c¤p nho sî lÕi là các nhà nho không ð² ðÕt gì, ho£c chï là tú tài. H÷ làm dü thÑ ng« nhß th¥y lang, thày ð¸a lý, cho ðªn cä bói toán cûng nhß gia sß cho các nhà gi¥u có. Nhßng cái thành ph¥n ðông ðäo cüa h÷ vçn là các ông ð° nho mà trong làng, huy®n tïnh nào cûng c¥n sñ có m£t cüa h÷.. Ðã thª, trong m²i làng ð«u c¥n ðªn nhæng ng߶i có h÷c, nên h÷ giúp mµt ph¥n ð¡c lñc cho các ông lý trßöng, chánh t±ng vv.. Sñ có m£t cüa h÷ ðôi khi còn là bi¬u tßþng cho gi«ng m¯i luân lý, phong tøc, n« nªp trong làng. Có th¬ nói không có nho h÷c, nªu không có nhæng ng߶i ðÕi di®n là các cø ð° nho. H÷ là bi¬u tßþng cho l« lu§t, nªp s¯ng, nªp suy nghî cüa dân làng. Không có lu§t l® thành vån, nhßng qua gi¾i nhà nho mà n« nªp, phong tøc, ð¶i s¯ng xa hµi ðßþc tôn tr÷ng, ðßþc duy trì. жi s¯ng cüa h÷ là t¤m gß½ng t× ðó phát huy nhæng giá tr¸ ðÕo ðÑc.

L¤y tr߶ng hþp nhà nho Nguy­n ÐÑc ÐÕt, 50 tu±i v« hßu, m· tr߶ng dÕy h÷c, h÷c trò có cä ngàn. Nhæng môn sinh cüa ông có ng߶i ð² ðÕt nhß Hoàng Cao Khäi làm quan ðªn kinh lßþc B¡c KÏ, hay cø Cao xuân Døc, làm ðªn L­ Bµ thß½ng thß, thi sî Nguy­n Khuyªn làm ðªn T±ng Яc S½n, Hßng Tuyên mà khi ðªn h¥u th¥y vçn giæ l­ th¥y trò. Khi ông ra thåm Thång Long, Hoàng Cao Khäi ra l®nh cho tu¥n phü Ninh Bình vào t§n аng Giao ðón ông. Khi võng ông ðªn Th߶ng Tín. HCK và CXD ra nghênh tiªp, ði bµ theo sau, có ðü m£t các quan ð¥u tïnh B¡c KÏ ðªn bái kiªn. (19)

Ði«u ðó chï ra r¢ng,vai trò nhà nho là yªu t¯ quyªt ð¸nh hình thành nªp s¯ng, nªp suy nghî cüa ng߶i dân.

H÷ ph¥n ðông s¯ng nhçn nhøc, ðÕm bÕc và túng thiªu, c¯ gìn giæ cái danh ph§n,dù c½ cñc, nghèo túng và s¯ng b¤t ð¡c chí ðÑng · giæa giai c¤p nông dân nghèo ðói, ít h÷c mà h÷ là ðÕi di®n và gi¾i quan lÕi, nhà vua. H÷ d­ có cái khä nång nhÕy cäm ð¬ th¤y ðßþc nhæng sai trái, nhæng nhæng áp bÑc cüa gi¾i c¥m quy«n. Nhßng h÷ cûng cäm nh§n ðßþc sñ b¤t lñc cüa mình trß¾c chính bän thân h÷, và trßóc hoàn cänh ð¤t nß¾c. Bi k¸ch cüa h÷ là bi k¸ch cüa nhæng ng߶i có h÷c, nhßng lÕi không ðäm ðß½ng b¤t cÑ mµt vai trò gì ð¬ có th¬ giäi hoá nhæng khó khån cüa ð¤t nß¾c mà h÷ cäm thÑc ðßþc sñ b¤t lñc và sñ vô hi®u cüa tri«u ðình.

H÷ là cái thành ph¥n ðông ðäo, b¤t ð¡c chí là các ông ð° nho. H÷ có bao nhiêu. Vào ð¶i Gia Long (Theo ÐNNTC), h÷ có 643.706. Th¶i Minh MÕng, có 770.798. Th¶i Thi®u Tr¸ 974.786. Th¶i Tñ ÐÑc chï còn 885.517 ng߶i. V¾i mµt s¯ ðông ðäo nhß thª mà chÆng có m¤y ng߶i có ðßþc chÑc v¸ cao trong tri«u ðình. Sang ðªn th¶i Tñ ÐÑc b¡t ð¥u có sñ suy thoái d¥n, änh hß·ng sang Tây h÷c.

Ngày nay, nhìn lÕi cái l¯i tuy¬n ch÷n quá kh¡c nghi®t làm hao t±n không biªt bao nhân tài, không biªt dùng và sØ døng ng߶i, bóp ngh©t các sî phu. Tï nhß dß¾i tri«u Nguy­n chï có t¯i ða là 7 tr߶ng thi, không h½n gì s¯ tr߶ng thi · mi«n B¡c trß¾c ðó dß¾i th¶i các Chúa Tr¸nh n¡m quy«n. ChÆng hÕn khi Nguy­n Tr߶ng Tµ dâng bän ði«u tr¥n, nhà vua không lý ðªn nhæng ð« ngh¸ cüa ông, chï phán : Cho y mµt chÑc quan nhö ð¬ thß·ng cho y. Th§t là khinh mi®t kë sî, vì Nguy­n Trßòng Tµ, khi dâng bän ði«u tr¥n thì ðã hÆn ðâu có c¥u cÕnh quan tß¾c gì.

V« vi®c thi cØ thì trß¾c thª nào sau nhß v§y. Vì thª cu¯n L«u Chõng là Mµt bän án, phê bình cái h÷c c± hü, giáo ði«u. Vân HÕc là hình änh mµt ng߶i trí thÑc có tài, nhßng thi cØ l§n ð§n, thông minh và có lß½ng tri, nhßng không ai dùng. Ðó KHÔNG PHÄI LÀ S PH‡N. Ðó là THÂN PH‡N NG¿–I TRÍ THºC mà ðÕi di®n là t¥ng l¾p nho sî. T¤t cä là mµt sñ xa hoa, sài phí ch¤t xám vô ích. Cái bi k¸ch ng߶i trí thÑc này ch¤m dÑt v¾i hai cái chªt tuçn tiªt cüa Phan Thanh Giän, (Cø PTG là ng߶i ð² ðÕt ðÕi khoa ð¥u tiên cüa xÑ Nam kÏ, ð§u tiªn sî nåm 1826.) trong Nam và Hoàng Di®u, ngoài B¡c. Hai cái chªt ðó tiêu bi¬u cho sñ cáo chung, sñ b¤t lñc cüa t¥ng l¾p nho sî. Cái chªt ðó nêu gß½ng khí tiªt, nhßng nó cûng chï ra r¢ng th¶i cüa nho gia không còn lý do t°n tÕi næa.

Sách ð÷c:

Phan Huy Chú, L¸ch tri«u Hiªn Chß½ng l÷ai chí. Ph¥n Khoa møc chí.

Khâm иnh ÐÕi Nam hµi ði¬n sñ l®. T§p 7. Biên soÕn : Nµi các tri«u Nguy­n.

Cao Xuân Døc. Qu¯c tri«u Hß½ng khoa Løc

Tr¥n Gia Phøng. Nhæng câu chuy®n Vi®t sØ

Ðinh Gia Khánh. Hþp tuy¬n th½ vån Vi®t Nam. Thª kÖ X ðªn XV11

90 nåm nghiên cÑu v« vån hoá và l¸ch sØ Vi®t Nam. Nhà xu¤t bän Khoa h÷c xã hµi

Ngô t¤t T¯, L«u chõng.

S½n Nam : аng b¢ng sông CØu Long, Фt Gia иnh xßa, Bªn Nghé xßa

Vß½ng H°ng S¬n. NØa ð¶i hß.

Tr¥n vån Giáp. Nhà sØ h÷c.

Vû Ng÷c Phan. Nhæng nåm tháng ¤y.

Hþp Lßu. S¯ ð£c bi®t v« Giáo sß Hoàng Xuân Hãn.

Hþp Lßu. s¯ ð£c bi®t v« Phan Khôi.

в B¢ng Ðoàn. в tr÷ng Hu«, Khoa cØ Vi®t Nam.

Nguy­n Vån Løc

V« Vi®c T± ChÑc Thi CØ

V« t± chÑc thi cØ nói chung thì phäi nói là th§p ph¥n ch£t chë, tï mï, chi ly t×ng chi tiªt, không thiªu xót mµt chi tiªt nào, nh¢m bäo ðäm sñ công b¢ng, tránh gian l§n, cho th¤y nhà vua coi vi®c thi cØ nhß mµt QUC SÁCH cüa cä nß¾c. Chï xin vi®n dçn mµt vài chi tiªt s¨ cho th¤y rõ ði«u ðó. Các quan ð« ði®u, giám thi, th×a sÑ, tham ngh¸, giám khäo, phúc khäo ð«u có tiêu chu¦n v« nhà cØa ån u¯ng riêng... L¤y tr߶ng hþp quan ð« ði®u m²i ngày ðßþc gÕo 7 bát và nßóc m¡m, rß÷u, trÑng, mu¯i, chè, g×ng, cüi, cµng chung giá ti«n là 42 ð°ng. Nhßng ðªn quan ð°ng khäo thì gÕo chï còn có ba bát thôi. Cái này thì k¬ ra khá b¤t công. Quan nào thì cûng c¥n ån cho no m¾i làm vi®c ðß÷c. Sñ khác bi®t giæa 7 bát và 3 bát là sñ khác bi®t cån cÑ trên chÑc v¸ h½n là trên nhu c¥u.. Nói chi ðªn b÷n binh lính và ng߶i theo h¥u cüa các quan.

L¤y tr߶ng hþp quan giám th¸ thì ðß÷c cung c¤p gi߶ng, phên nÑa, cây ðèn, dao quai, dao to, r± rá, mâm và ch§u g² s½n v¨ ð«u m²i thÑ m²i cái, chiªu t¯t mµt ðôi, chiªu th߶ng mµt ðôi (quá th×a thãi, lãng phí cüa công), d¥u 2 chînh, b¤c ðèn mµt bó, n°i ð¤t 3 cái, chum l¾n, chum nhö m²i thÑ 2 cái, bát dîa m²i thÑ 15 cái. CÑ nhß thª, tuÏ theo chÑc v¸ mà có sñ gia giäm s¯ lßþng. ChÆng hÕn quan ð°ng giám khäo chï còn ðßþc hß·ng 10 bát ðîã, chum l¾m chum nhö chï còn m²i thÑ 2 cái. (20)

Ð÷c ph¥n này cüa Khoa møc chí, cái nh§n xét cüa chúng tôi là cäm phøc cái ng߶i ðÑng ra t± chÑc, phân ph¯i ð° v§t chi dùng cüa các quan, T×ng chi tiªt phäi ðßþc tôn tr÷ng, không ðßþc thiªu xót vì có trong ði«u l®. Thiªu mµt chút cûng không ðßþc s¨ có so bì h½n kém. Ðã v§y, l¤y ðâu ra ti«n bÕc, v§t li®u ð¬ chi dùng. Các ty th×a hiªn lÕi gõ ð¥u các quan huy®n, châu trong hÕt. LÕi t×ng chi tiªt r¤t chi ly. Xã ph߶ng l¾n 2 quan 75 bát gÕo. Xã ph߶ng trung 1 quan 5 ti«n quý, 50 bát gÕo, xã ph߶ng nhö 1 quan ti«n quý, 35 bát gÕo. Riêng các xã biên tr¤n thì xã l¾n 1 quan ti«n gián, 20 bát gÕo, r°i ðªn 15 bát gÕo và 10 bát gÕo cho xã trung và xã nhö. Tiªp ðªn nhæng th¬ l® cho ÐÂU TH…U XÂY C„T tr߶ng thi cûng r¡c r¯i hành chánh sñ vø ð¬ tránh lÕm døng, lãng phí, tham ô. T¤t cä nhæng ði«u v×a trình bày trên cho th¤y mµt t± chÑc hành chánh quy mô, phÑc tÕp mà ng߶i ði«u hành, nhß quan ni®m ngày nay thì ít ra cûng phäi t¯t nghi®p tr߶ng Qu¯c gia hành chánh hay Chính tr¸ kinh doanh Ðà lÕt m¾i ðäm ðß½ng n±i. Nó còn chï cho th¤y, ð¬ tránh LÕM QUY‹N, Các ty s· liên h® không ðßþc ð¤u th¥u nhß hai ty th×a hiªn, b÷n tai m¡t, b÷n quy«n quý, b÷n c߶ng hào không ðßþc üy thác ðÑng ra thu ti«n, gây tình trÕng lÕm thu quá l®, làm phí cüa dân. R°i xã ph߶ng nào không ðóng góp ðü thì cho phép các quan huy®n châu trình lên Phü Doãn và Hiªn ty, XÉT RA LÀ TH¹C thì xØ phÕt phäi trä lÕi BµI S, ð¬ tr×ng phÕt. Nhßng h÷c trò xã ðó vçn cho thi. (21)

Tr· lÕi vi®c thi cØ cüa các tri«u vua cû tuy là chu ðáo, nhßng cûng có 2 th¶i kÏ cho th¤y vi®c thi cØ ði ðªn ch² suy ð°i, không còn là n½i kén ch÷n hi«n tài næa. Ðó là t× nåm 1750 cho phép ðóng ti«n thì có quy«n ði thi vì thª ai cûng có quy«n dñ thi, không k¬ d¯t giöi, nhi«u ng߶i d¯t, nhßng cûng ðóng ti«n ð¬ thi cho có tiªng.

Vì thª ng߶i làm ruµng, ng߶i ði buôn, cho chí ng߶i hàng th¸t, ng߶i bán v£t cûng ð«u nµp ð½n xin thi cä. Ngày vào thi ðông ðªn n²i giày xéo lçn nhau, có ng߶i CHŠT · cØa tr߶ng. Trong tr߶ng thi, nào mang sách, nào höi chæ, nào mßþn ng߶i thi thay, công nhiên làm b§y, không còn biªt phép thi là gì. Nhæng ng߶i thñc tài, m߶i ph¥n không ð§u mµt.

Vi®c thi cØ nhß v§y nên m¾i có vi®c b÷n sinh ð° 3 quan ð¥y thiên hÕ, ng߶i trên l¤y ti«n mà không ngÕi, kë dß¾i nµp ti«n ð¬ ð² mà không th©n, làm ra tr߶ng thi thành ch² BUÔN BÁN. (22)

Dß¾i th¶i Pháp, vi®c thi cØ th§t lem nhem, chï còn là vi®c mua bán, h¯i lµ mà nguyên do là · nhæng khoa thi chót, có thêm bài thi Pháp vån, khi l­ xß¾ng danh thì có chÑc quy«n ng߶i Pháp tham dñ. Nhi«u quan chÑc ng߶i Pháp có nhúng tay vào vi®c thi cØ lem nhem này. Vi®c h¯i lµ quan chÑc Pháp th¬ hi®n qua 2 câu th½ sau ðây:

Con nên khoa møc cha mòn trán

Em ðßþc công danh ch¸ nát ð°.

Ð÷c hai câu th½ trên, nªu tinh ý mµt chút thì th¤y r¢ng, ðây cûng là l¥n ð¥u tiên trong l¸ch sØ thi cØ nß¾c ta, vi®c c§y cøc chÕy ch÷t thi cØ có th¬ b¢ng mµt con ð߶ng khác con ð߶ng chÕy ch÷t b¢ng ti«n... Chæ nghîa trß¾c ðây có th¬ mua b¢ng ti«n thì nay b¢ng THÂN XÁC ng߶i Phø Næ cûng nhß vi®c thång quan tiªn chÑc sau này cûng không tránh khöi thông l® này. (23)

Trong cu¯n H½n nØa ð¶i hß cüa cø Vß½ng H°ng S¬n cho th¤y các quan chÑc l¾n bé ð«u có th¬ mua chuµc b¢ng s¡c ð©p phø næ cä. Và chính tác giä vì không ch¸u ðút lót thi cØ nên m¾i không ð². Và vì v§y m¾i có c½ hµi ð¬ ông viªt cu¯n H½n nØa ð¶i hß. Ông kªt lu§n: Cám ½n ðã ðßþc thi r¾t.

------------------------

(1) Phan huy Chú, L¸ch Tri«u hiªn chß½ng, ph¥n Khoa møc Chí tr149.

(2) Ðinh Gia Khánh, Hþp tuy¬n thi vån Vi®t Nam tr 15..

(3) Phan Huy chú LTHCLC. Ph¥n khoa møc chí

(4) Tr¥n Gia Phøng. Nhæng câu truy®n Vi®t sØ

(5) Phan huy Chú. L¸ch Tri«u Hiªn Chß½ng LoÕi Chí (LTHCLC), tr 169

(6) Phan Huy chú LTHCLC. Phàn khoa møc chí. Tr. 160

(7) Phan Huy chú LTHCLC. Phàn khoa møc chí. Tr. 161

(8) Hþp Lßu. Só ð£c bi®t v« h÷c giä Hoàng xuân Hãn.

(9) в b¢ng Ðoàn và Ông в tr÷ng Hu«: Khoa cØ Vi®t Nam. tr 197.

(10) Sách KÐ, quy¬n 7, tr. 416

(11) 90 nåm nghiên cÑi v« vån hoá và l¸ch sØ Vietnam. Baì cüa Langlet. tr. 221

(12) S½n Nam, Bªn nghé xßa. tr. 11-15

(13) S½n Nam. аng B¢ng sông CØ u Long. tr 38,40

(14) S½n Nam, Фt Gia ð¸nh xßa tr. 71

(15) 90 nåm nghiên cÑu v« vån hoá và l¸ch Vi®t Nam. Tr 290.

(16) 90 nåm nghiên cÑu v« vån hoá và l¸ch sØ Vi®t Nam. Bài cüa Langlet. tr. 223

(17) Cao xuân Døc, Qu¯c Tri«u Hß½ng Khoa Løc.

(18) Theo G.S TÕ Tr÷ng Hi®p, trong cu¯n h°i ký cu¯i ð¶i cüa ông Vû ng÷c Phan, mà chúng tôi ðã ð÷c, nhßng không th¤y ðßþc nhæng k¨ h· quan tr÷ng v« nhân cách nhà vån nhß G.S ðã nh§n ra (G.S. Hi®p ðã quá c¯). Th¶i Nhân vån giai ph¦m, theo tôi cûng giúp chúng ta có c½ hµi th¤y ðß÷c mµt s¯ trí thÑc ti¬u tß sän hèn nhß thª nào. N±i tiªng thì nhß Thª Læ. Riêng Thª Læ thì tôi ðã nh§n ra ông ngay t× th¶i T.L.V.Ð. Khi cu¯n phóng sñ Làm Ðî ra m¡t Ông di­u : Có mµt ng߶i khách vào ti®m sách höi cô bán sách : Cô có LÀM ÐÎ không.. Cô bán hàng không v×a Яp lÕi. Thßa không, ông l¤y mµt CÁI TÁT nhé! Ông ðã vùi d§p nhæng ng߶i không phäi phe nhóm nhß khi ông phê bình, di­u cu¯n Th¥n H± cüa Tchya. Sau này ông theo C.S, ông ð§p Phan Khôi cùng v¾i Nguy­n công Hoan.

Riêng Vû ng÷c Phan thì khôn ngoan h½n, ông ð¬ g¥n 100 trang ð¬ nói v« m¯i tình v¾i cô H¢ng Phß½ng, H¢ng Phß½ng là ai. Là con gái S· Cu°ng Lê Dß, ng߶i cµng tác làm báo N.P v¾i PhÕm QuÏnh. Ông Lê Dß có 3 ng߶i con gái ð©p, 1 l¤y Vû Ng÷c Phan, 1 l¤y tß¾ng Nguy­n S½n, n±i tiªng · Thanh Hoá mµt th¶i (Xin ð÷c h°i ký cüa PhÕm Duy), và gái cu¯i cùng l¤y Hoàng vån Chí. Ông Lê Dß lÕi l¤y em gái cø Phan Khôi. R¡c r¯i r°i.

Vì v§y, trong h°i ký không nh¡c gì ðªn TÊN b¯ vþ.., ðªn ngày tháng nåm sinh, ng߶i ta cûng c¯ tình quên khi c¥n phäi viªt v« ti¬u sØ Lê Dß.. Tên ông ngoÕi cüa b¯ vþ là cø Phan Trân thì lÕi c¯ tình viªt tr©o ra là cø Phan Tr¥n. KÛ quá. Mà cûng tµi nghi®p cho h÷.

(19) в B¢ng Ðoàn, в Tr÷ng Hu«: Khoa cØ Vi®t Nam tr.27.

(20) Phan Huy chú LTHCLC. Ph¥n khoa møc chí. Tr. 181

(21) Phan Huy chú LTHCLC. Ph¥n khoa møc chí. Tr. 177

(22) Phan Huy chú LTHCLC. Ph¥n khoa møc chí. Tr. 174