Non bµ là núi nhân tÕo, dùng ðá, væa h°, ð¤t,..., tÕo cänh thiên nhiên hùng vî v¾i hang ðµng, gh«nh thác, núi cao bi¬n rµng cüa cänh th§t hay cänh tß·ng tßþng, ðßþc bàn tay ngh® nhân khéo léo b¥y xªp, g¡n tÕc, ðøc ð¨o, ð¬ dàn träi trong v߶n cänh, hay trong h° cá, ho£c ngay trong ch§u cÕn, ð°ng th¶i ði¬m xuyªt, trang trí rêu cö, cây c¯i nhö bé có dáng vóc c± thø, mµt s¯ hình tßþng (nhß møc ð°ng, ngß ông, ti«u phu, tiên ông, ðÕo sî,..., chùa tháp, ð«n miªu, c¥u ð߶ng, ghe thuy«n, thác nß¾c ð±, phun sß½ng, phun khói, cù lao, muông thú b¢ng sành, b¢ng ð¤t sét v.v....) h¥u di­n tä mµt sñ tích, mµt câu chuy®n làm cho non bµ có nµi dung và linh hoÕt, gþi hình, gþi cäm cho ng߶i thß·ng ngoÕn.

Có non bµ cao l¾n hàng chøc, hàng tråm thß¾c tây, ví dø hòn " VÕn Tuª S½n" cüa vua Lý Thái Tông chª tác nåm M§u Thìn 1028, và cûng có non bµ bé nhö b¢ng gang tay hay nhö h½n.

Theo Lê Vån Siêu thì : không th¬ cån cÑ vào l¾n nhö mà lu§n v« sñ quí giá cüa non bµ. Nhi«u khi nhö mà toàn th¬ là mµt cøc long não, ho£c là mµt hình hªt sÑc ð©p b¥y trên án thß cüa nhà ¦n sî, ð¬ nhæng khi nhà ¦n sî m· sách thánh hi«n ra ð÷c và ð¯t mµt ðïnh hß½ng tr¥m cho khói töa lên cây lên núi nhß nhæng làn mây thì dçu ng߶i tr¥n m¡t th¸t ðªn ðâu cûng phäi th¤y ngay mµt vë gì là tiên phong ðÕo c¯t.

Ng߶i ta lÕi còn dùng núi ðá ¤y ð¬ làm nghiên mñc næa. Ta hãy tß·ng tßþng mµt cái b¬ nß¾c con con v¾i rêu, cö, cây, nhö lí tí trên mµt hòn non nhö b¢ng ðá tr¡ng, v¾i nhæng t×ng ðá lån tån nhß dþn sóng, ôm l¤y mµt mäng ðá nhß mµt cái thung lûng ð¬ mài mñc, và nhà nho c¥m bút ch¤m vào nghiên mñc ¤y ð¬ viªt nhæng v¥n th½, thì ta th¤y r¢ng ng߶i Vi®t Nam xßa dçu chÆng tiên thì cûng ðã chÆng còn gì là tøc næa. (1)

Non bµ là thu§t ngæ c± thuµc g¯c Nam Á.

T× Bµ có nghîa là dáng vë, b¡t chß¾c, phöng theo, nhái theo, ki¬u cách, mô phöng, ra vë, v.v.... ví dø : giä bµ, làm bµ, ði®u bµ, bµ dÕng...

T× Non có nghîa là núi.

Cùng mµt nghîa chï núi v¾i các t× trong ngæ h® Malayo-Polynesiene và Mon-Khmer thuµc vån minh Nam Á, chúng ta th¤y t× Ph-num cüa ng߶i Miên, t× Ph½n½m cüa ng߶i MÕ, t× B½n½n cüa ng߶i Bà-na d÷c Tr߶ng s½n, t× B-non cüa ng߶i Ê-ðê nam Tây nguyên, t× Gu-nong hay phunông cüa ng߶i Mã-lai,, t× Phu cüa ng߶i Thái, t× B-nam cüa c± Phù-nam (2), v.v....

Khi xßa tiªng Hán ðang còn ðóng khung · vùng phía b¡c sông Hoàng-hà, sông V¸-hà thì nó chßa th¬ có nhi«u nhæng t× nêu lên tên g÷i cüa nhæng sän v§t mà chï phß½ng nam m¾i có, do ðó có sñ vay mßþn, änh hß·ng qua lÕi. Nhæng danh t× chï thñc v§t nhß cäm lãm ( trám ), phù lßu ( tr¥u ) ba la m§t ( mít ) v.v.... ch¡c ch¡n là nhæng danh t× vay mßþn các ngôn ngæ vùng nhi®t ð¾i. Ь chï sông, phía B¡c, ng߶i Hán g÷i là Hà, nhßng t× sông Dß½ng TØ tr· v« Nam lÕi g÷i là Giang. Theo các nhà иa danh h÷c giang là mµt t× vay mßþn, thanh phù công () ðÑng cÕnh bµ ch¤m thuÖ ()trong chæ giang () r¤t d­ dàng gþi cho chúng ta nghî ðªn Kion (Miªn), Kon ( Katu ), Karan ( M½ Nông ), Krong ( Chåm ), Không ( M߶ng ), Hông ( Khä), Krông ( Bà Na ), Khung ( Thái ), Sôngai ( Mã Lai ), cûng nhß nghî ðªn Sông trong tiªng Vi®t (3), ( Vi®t Miên Lào có chung con sông là Mê-kông ).

Có khi chi«u änh hß·ng chï ði theo mµt ð߶ng thÆng ð½n giän, t× bên này sang bên kia, nhßng cûng nhi«u khi mûi tên có th¬ ði ð߶ng vòng t× A sang B, r°i lÕi t× B quay tr· v« A. Ví dø · tiªng Nam Á có danh t× chï mµt thÑ võ khí ta g÷i là Ná (So sánh v¾i Na cüa M߶ng, cüa ChÑc, nä cüa La-ha [M߶ng-la], Hna cüa Bà Na, cüa Ê-dê, Mnaá cüa S½ Ðång, Sa-Na cüa K½-ho, S-Na cüa Miên, Snao cüa Raglai, Na cüa MÕ, Hnaá cüa Gia Rai, S½-Na cüa Srê, Sna cüa Chåm Phan Rang, Phan Rí, Nä cüa Thái hay Pnä cüa Mã Lai ), có nhi«u c½ s· ð¬ có th¬ khÆng ð¸nh chính t× tên g÷i này ðßþc nh§p vào v¯n t× vñng cüa ng߶i Trung Qu¯c, sän sinh ra tiªng Hán có cách ð÷c Hán Vi®t c± là Nõ hay Hán Vi®t hi®n nay là N² ( [] t±ng hþp cüa thanh phù Nô [nhß nô bµc] ðÑng trên chæ Cung tßþng hình []) r°i lÕi quay tr· v« Vi®t Nam ðßþc ð÷c theo Nôm là Nö. Nö là mµt phát minh cüa ng߶i phß½ng Nam.

T× Non bµ hay B½n½n Bouy là mô phöng núi, dáng vë núi non, nhái theo núi non, ho£c còn g÷i là núi giä, sau này ðßþc các nho sî, sØ gia chuy¬n ngæ sang chæ Hán mà cách ð÷c Hán Vi®t là giä s½n. Nhßng thu§t ngæ giä s½n lÕi không ðßþc thông døng · Trung qu¯c, k¬ cä Hoa Nam và Hoa B¡c. Ng߶i Trung qu¯c quen dùng thu§t ngæ B°n tài (p-en tsai - cây trong ch§u), B°n cänh (p-en ching - cänh trong ch§u), mãi ðªn cu¯i th¶i Nguyên (1271-1368), th¶i Minh (1369-1643) m¾i xu¤t hi®n danh t× chæ Hán hoàn chïnh có cách ð÷c Hán Vi®t là S½n Thüy B°n Cänh ( shan shui p-en ching - cänh s½n thuÖ trong ch§u ) (4), ð¬ chï l¯i ch½i gi¯ng h®t nhß l¯i ch½i non bµ · Vi®t Nam.

Ng߶i Thái Lan có l¯i ch½i Mai khèn ( cây lùn ) hay Mai dåt ( cây u¯n ), ng߶i Nh§t có l¯i ch½i Bonsai ( b°n tài - cây trong khay, trong ch§u ), Bonseki (b°n thÕch - ðá trong khay, trong ch§u ). Theo tác giä Nguy­n V÷ng thì : Ng߶i Nh§t có ngh® thu§t ð£t ðá trên khay ð¬ trßng, không có cây cö. Giä thØ ðá ¤y có hình dáng mµt trái núi thu nhö ta cûng không nên coi ðó là mµt non bµ (5).

Chßa th¤y có tài li®u nào trä l¶i dÑt khoát câu höi này, nhßng rõ ràng cây và ðá ðã có sñ liên h® m§t thiªt lâu ð¶i và ðóng góp tích cñc vào sinh hoÕt v§t ch¤t và tinh th¥n cüa t± tiên ng߶i Vi®t.

Ngay t× th¶i ðÕi các vua Hùng dñng nß¾c, ngót nåm ngàn nåm nay, chúng ta ðã ðßþc biªt hình änh m½ h° cüa mµt non bµ : có ðá, có cây, có mây nß¾c, có ð«n miªu, v.v... gói tr÷n trong mµt tình tiªt cäm ðµng. Ðó là truy®n Tr¥u cau ( xem Lînh Nam Chích Quái), mµt ngu°n cäm hÑng d°i dào cho các vån nhân ngh® sî sau này cüa các bµ môn th½, vån, vû, nhÕc, h÷a, ðiêu kh¡c v.v....

1/.Tr· ngßþc th¶i gian v« hàng chøc ngàn nåm trß¾c Công nguyên, sau khi d¶i bö ð¶i s¯ng trong hang ðµng và sån b¡n hái lßþm ð¬ xu¯ng ð¸nh cß tÕi ð°ng b¢ng sông H°ng, sông Mã, chuy¬n sang ð¶i s¯ng nông nghi®p lúa nß¾c (lÕc ði«n), ng߶i Vi®t c± vçn còn bäo lßu ðßþc nhæng ð° trang sÑc, nhæng døng cø và công cø sän xu¤t xa xßa b¢ng ðá ðßþc ð¨o mài, khoan, ti®n, chª tác r¤t xinh x¡n, ð«u ð£n, khéo léo nhß vòng tay, khuyên tai, nhÕc khí (ðàn ðá ), rìu ðá, cu¯c ðá, mûi tên ðá, v.v.... ð°ng th¶i h÷ còn giæ tøc th¶ ðá, tøc th¶ cây, tín ngßÞng t¯i c± cüa nhân loÕi mà nay vçn còn tàn dß · các nhóm dân tµc tÕi bán ðäo Ðông Dß½ng và träi rµng ðªn các vùng häi ðäo mi«n ðông nam châu Á.

Trß¾c 1945, tÕi mµt s¯ làng thôn quê B¡c Vi®t, chúng ta vçn còn th¤y trß¾c c±ng m²i nhà v« phía trái dñng mµt hòn ðá. Theo các cø già xßa k¬ lÕi thì hòn ðá này ðßþc g÷i là con chó ðá, ð£t trß¾c c±ng ð¬ xua ðu±i tà ma, quï m¸, bäo v® gia chü, cho dù hòn ðá không có vóc dáng cüa mµt con chó. Vua Lê Thánh Tông có bài th½ tä con chó ðá này nhß mµt tß¾ng quân chÑc quy«n bao trùm mµt cõi, lòng son s¡t th¶ chúa, gìn giæ giang s½n.

Ð÷c Lînh Nam Chích Quái, ð÷c Vi®t Ði®n U Linh T§p, ho£c Quäng Châu kí, Giao Châu NgoÕi Vñc Kí, cho dù các sØ li®u c± xßa này ðã b¸ các nho sî, sØ gia xßa nhu§n s¡c, u¯n sØa theo lång kính Kh±ng giáo, chúng ta ngày nay vçn nhìn th¤y nhi«u khe h· nói v« tøc th¶ ðá th¶ cây xa xßa · Vi®t Nam xuyên qua các t× ngæ nhß Ông Яng ( pù ð¯ng trong tiªng Tày), ThÕch Khanh,..., truy®n täng ðá có vªt chân to l¾n cüa ng߶i anh hùng làng Dóng th¶i Hùng vß½ng · núi Sóc S½n, B¡c Ninh, ho£c truy®n Mµc tinh, hay truy®n Ðô L² ThÕch th¥n, v¸ th¥n bäo trþ cho Thøc An Dß½ng Vß½ng tÕi thành C± Loa, truy®n Man Nß½ng v¾i phép linh cüa phiªn ðá, n¢m trong mµt g¯c c± thø, tÕc thành b¯n tßþng Vân, Vû, Lôi, Ði®n tÕi chùa Dâu.

Tß½ng tñ · các nhóm dân tµc Nam Á khác cûng có nhæng nghi thÑc c¥u nguy®n hay th¶ phøng th¥n cây th¥n ðá. Ví dø ng߶i Chåm Phan Rang, Phan Rí có tøc th¶ hòn ðá tßþng chßng cho Kút, th¶ Linga, ng߶i Sê-ðång nam Tây nguyên có th¥n thoÕi th¥n ðá, th¥n núi xuyên qua truy®n Næ th¥n Hoa Lan, ng߶i Lào có tøc th¶ Thitsana Hïn, ng߶i Thái có tøc Soat-non conhin, ng߶i Tagalog vùng ðäo Luzon có tøc Bato manalangin ( th¶ ðá), tøc Puno pananampalataya (th¶ cây), ng߶i Visaya vùng ðäo Palawan có tøc Batu gui-ampo (th¶ ðá), ng߶i Ilocano vùng ðäo Mindanao có tøc Mula Icararag (6).

2/.Ngoài tøc th¶ ðá, th¶ cây, mµt gþi ý næa liên quan ðªn thú ch½i non bµ · VN là tín ngßÞng v« hang ðµng và Th¥n Tiên B¤t TØ.

Trong nhæng nåm 1934-1939 tr߶ng Vi­n Ðông Bác C± · Hà Nµi ðã khai qu§t mµt s¯ c± mµ cüa cß dân tïnh B¡c Ninh, B¡c Vi®t, khoäng các thª kÖ trß¾c và sau Công nguyên. Nhæng mµ táng này ðßþc xây b¢ng gÕch, ðôi khi b¢ng ðá, g¡n nhau b·i mµt thÑ h° væa ð£c bi®t r¤t d¡n ch¡c ð¬ nhái theo hình th¬ hang ðµng thiên nhiên, có nhi«u ðµng, nhi«u phòng, mái vòm cong, thông nhau b·i nhæng ð߶ng h¥m ð¸a ðÕo. Khäo c± h÷c ðã xªp nhæng mµ táng này vào giai ðoÕn vån minh LÕch Tr߶ng (7). Vån minh LÕch Tr߶ng mà mµ táng träi rµng · các tïnh B¡c Vi®t, b¡c Trung Vi®t và lßa thßa · mµt vài n½i phía nam Hoa Nam thuµc Trung Qu¯c, liên quan ðªn mµt tín ngßÞng dân gian ng߶i Vi®t th¶i thßþng c± : tín ngßÞng v« Hang еng, còn g÷i là еng Tr¶i hay еng Thiên.

Theo tín ngßÞng này thì trong lòng mµt hòn núi l¾n có nhæng hang ðµng r¤t linh thiêng mà cái vòm tßþng trßng vòm tr¶i, lòng ðáy phù hþp v¾i ð¤t, cØa vào nhæng hang ¤y là biên gi¾i giæa thª gi¾i v§t ch¤t và thª gi¾i siêu hình (8).

T× xßa, s¯ng lâu vçn là m½ ß¾c cüa con ng߶i, h÷ than th· v« sñ ng¡n ngüi cüa ð¶i s¯ng tr¥n gian và ng߶i Vi®t xßa nay th߶ng tin tß·ng và khao khát v« mµt ð¶i s¯ng tr߶ng cØu n½i thª gi¾i bên kia v« sau bên b¶ bi¬n xa xåm hay siêu vi®t trên núi cao vút chín t×ng mây, hang ðµng ðßþc coi r¤t thiêng liêng và là cung ði®n cüa các Th¥n Tiên b¤t-tØ.

Tín ngßÞng hang ðµng v¾i Th¥n Tiên b¤t tØ có mµt d¤u ¤n ð§m nét cüa triªt lý ph°n thñc, ð£c trßng cüa cüa các dân tµc · Nam Á trß¾c khi có änh hß·ng vån hóa Hán TÕng tràn t× phß½ng B¡c xu¯ng. Do ðó không lÕ gì hòn non bµ th߶ng ðßþc ð£t vào nhæng n½i th¶ næ th¥n · Vi®t Nam mà Rolf A. Stein hay nói ðªn.

Ta th¤y có nhæng tøc l® ðã nói lên ðßþc mµt ý thÑc t§p th¬ v« hang ðµng ho£c th¥n thoÕi v« Th¥n Tiên. еng Th¦m L® · Yên Bái, B¡c Vi®t, ðßþc coi linh thiêng, hàng nåm trai gái ðªn tø t§p hát giao duyên, khai xuân phát ðµng ngu°n sinh lñc cüa tÕo v§t, th¥n thoÕi v« Vi®t Tînh, th¥n thoÕi Giáng Tiên v¾i hang T× ThÑc, th¥n thoÕi H° Công ðµng, Kim S½n ðµng, Ch¤n Linh ðµng, Hß½ng Tích ðµng, v.v...., ngoài ra còn cä mµt nhóm th¥n thoÕi dòng ÐÕo Nµi l¤y ChØ Ð°ng TØ làm Sáng t± cüa ðÕo Th¥n Tiên b¤t-tØ (9).

Triªt sØ gia H° Thích nh§n xét r¢ng t× khi Trung Qu¯c b¡t ð¥u "khai hóa" các dân tµc xung quanh, chü yªu là các dân tµc phß½ng Nam, thì ð°ng th¶i v¾i vi®c các dân tµc này h¤p thø n«n vån hóa phß½ng B¡c, ðÕo Th¥n Tiên B¤t TØ cùng v¾i các chuy®n th¥n thoÕi giàu ch¤t træ tình h¤p dçn cüa h÷ cûng ðßþc mang vào Trung Nguyên. Trong sách Trung Qu¯c Triªt H÷c SØ, ông viªt :

Các tân dân tµc h¤p thø n«n vån hóa Trung-nguyên là ði«u rõ ràng, thiªt-tß·ng không c¥n phäi nói thêm. Nhßng cùng mµt lúc, các chuy®n th¥n thoÕi gi¥u tính-ch¤t h¤p dçn cüa các qu¯c gia trên ðßþc mang vào ð¤t Trung-nguyên.

Chúng ta thØ xem các chuy®n th¥n-thoÕi trong các tác ph¦m vån h÷c cüa Khu¤t Nguyên (ng߶i S· thuµc Bách Vi®t), T¯ng Ng÷c, t¤t cä ð«u là nhæng mçu chuy®n mà n«n vån h÷c phß½ng B¡c không bao gi¶ có,... Có l¨ thuyªt th¥n-tiên cûng do ð¤y mang sáp-nh§p vào vån-minh Trung-qu¯c chång ? (10)

H÷c giä Rolf A. Stein cüa tr߶ng Vi­n Ðông Bác C± ðã t±ng kªt : T× ð¸a linh và tiên cänh, thª gi¾i cüa Th¥n Tiên b¤t tØ, ðªn quá trình ma thu§t ti«n hóa h÷c, và ðªn sñ tr¥m tß m£c tß·ng th¥n bí, t¤t cä ð«u qui v« mµt toàn bµ r¤t h® th¯ng mÕch lÕc nhæng ð« tài, hình änh, liên tß·ng h®t nhß h® th¯ng cänh hòn non bµ.

Rolf A. Stein còn cho biªt tÕi các ð«n miªu chùa chi«n và tß gia · Vi®t Nam, dù giàu hay nghèo ð«u ch½i non bµ.

Mµt hi®n tßþng c¥n ðßþc nghiên cÑu kÛ h½n ð¬ kªt lu§n là trong khi änh hß·ng vån hóa phß½ng B¡c ðã tràn ng§p vào ð¤t nß¾c VÕn Xuân và sau này là ÐÕi C° Vi®t, l¯i ch½i non bµ ðã rµ phát tÕi phß½ng Nam nhßng chßa th¤y sØ sách hay tài li®u nào nói v« l¯i ch½i này · phß½ng B¡c, cho mãi ðªn th¶i kÏ các tri«u ðÕi Nguyên, Minh, Thanh chúng ta m¾i th¤y hi®n tßþng ch½i non bµ S½n Thüy B°n Cänh n· rµ tÕi Trung qu¯c.

Mµt non bµ c± nh¤t · Vi®t Nam vào thª kÖ thÑ X và có l¨ c± nh¤t trên thª gi¾i hi®n nay vçn t°n tÕi và ðßþc bäo quän tÕi Hoa Lß tïnh Ninh Bình, B¡c Vi®t. Sách иa Dß Các Tïnh B¡c KÏ, xu¤t bän nåm 1930, ghi :

— bªn ðò lên, có mµt con ð߶ng h©p l·m ch·m nhæng ðá, ði ðµ nØa gi¶ thì ðªn làng An HÕ có ð«n th¶ vua Lê. M¾i ðªn có mµt cái s§p ðá r°i qua cØa tam quan thì mµt bên có mµt cái giªng, mµt bên có mµt cái núi non bµ b¢ng mµt täng ðá l¾n (13).

Theo truy«n thuyªt vùng Ninh Bình thì ngay t× h°i vua Lê ÐÕi Hành (980-1005) còn sinh ti«n, tÕi kinh ðô Hoa Lß, song song v¾i vi®c xây dñng các cung ði®n nhß BÕch Bäo Thiên Tuª, ði®n Phong Lßu, ði®n Vinh Hoa, ði®n B°ng Lai, ði®n Cñc LÕc, ði®n Tr߶ng Xuân v.v....thì hòn non bµ nói trên ðßþc chª tác ð¬ chúc th÷ nhà vua.

SØ cû ðã ghi : Nåm „t D§u, hi®u Thiên Phúc thÑ 5 (985), mùa thu, tháng b¦y, ngày Ðinh T¸ là ngày sinh cüa vua. Vua sai ng߶i ðóng thuy«n · giæa sông dùng tre làm núi giä · trên thuy«n g÷i là Nam S½n (14).

T× ð¤y, nåm nào cûng giæ làm l® th߶ng (15).

*

* *

Tri«u ðÕi nhà Lý (1009-1225) là mµt trong nhæng tri«u ðÕi m· ð¥u cho vi®c xây dñng n«n ðµc l§p tñ chü lâu dài cüa dân tµc, sau h½n nghìn nåm s¯ng trong màn ðêm th¯ng tr¸ cüa phß½ng B¡c. Nåm 1010, vua Lý Thái T± d¶i ðô v« Thång Long, ti®n nghi và rµng rãi h½n Hoa Lß, ð¬ xây dñng nên mµt trung tâm vån hóa t¥m kích l¾n cho ÐÕi Vi®t, có ý mu¯n sánh ngang hàng v¾i ÐÕi Ð߶ng, ÐÕi T¯ng phß½ng b¡c. Ph§t giáo và Lão giáo ðã chiªm nhæng ch² ðÑng ßu thª trong ð¶i s¯ng tín ngßÞng dân gian, d¥n d¥n tr· thành qu¯c giáo, chính vua Lý Thánh Tông ðã l§p ra phái Thäo Ð߶ng, bß¾c ð¥u tÕo sñ ph¯i hþp hài hòa giæa ðÕo và ð¶i.

Kinh ðô Thång Long ðßþc các vua Lý m· mang ngày mµt l¾n rµng. Các cung ði®n, l¥u gác, ðình t÷a, chùa tháp, v.v...., ðßþc dñng lên và tu b± liên tøc, nhß ði®n Thiên An, ði®n Thiên Khánh, ði®n Tr߶ng Xuân, l¥u Chính Dß½ng, l¥u Long а ð¬ vua dÕo ng¡m hay ði®n Long Thøy, Long An ð¬ vua nghï ng½i, ch¡c hÆn nhæng n½i ¤y có v߶n cänh, cây cänh, non bµ, ð¬ vua thß·ng ngoÕn.

Tri«u vua Lý Thái T± (1010-1028), Vi®t SØ Lßþc ghi : Nåm Tân D§u, hi®u Thu§n Thiên thÑ 12 (1021) Mùa xuân, tháng 2 ngày M§u Tí l¤y ngày sinh cüa vua làm tiªt Thiên Thành, xây VÕn Tuª Nam S½n · ngoài cØa Quäng Phúc, làm nhi«u hình chim bay, thú chÕy, bày la li®t · trên.(16)

Cùng sñ vi®c này, sách ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß lÕi ghi : L¤y tre làm mµt ng÷n núi g÷i là VÕn Th÷ Nam S½n · ngoài cØa Quäng Phúc, trên núi làm nhi«u hình chim bay, thú chÕy, muôn vë lÕ kÏ. Lõi sai ng߶i b¡t chß¾c tiªng c¥m thú làm vui ð¬ ban yªn cho bày tôi.

Nåm Nhâm Tu¤t (1022), mùa xuân, tháng 2, vua th¤y tiªt Thiên Thành làm núi giä khó nh÷c cho dân, bãi ði, chï ð£t yªn l­ mà thôi (17).

Dß¾i tri«u vua Lý Thái Tông (1028-1054), sØ cû cho biªt nåm M§u Thìn 1028 : Tháng sáu, l¤y ngày sinh vua làm tiªt Thiên Khánh, xây VÕn Tuª S½n · Long Trì, có nåm ng÷n, ng÷n · giæa dñng bÑc tranh Tr߶ng Th÷ Tiên, hai bên tä hæu ð«u có hÕc tr¡ng (18); trên núi làm nhæng hình tiên bay, chim, thú ; lßng ch×ng núi lÕi có th¥n long vây qu¤n, c¡m c¶, treo vàng ng÷c, sai b÷n ph߶ng tu°ng (linh nhi) · trên núi th±i sáo, ca múa làm vui (19).

Nåm KÖ SØu (1049) Mùa thu, tháng 8, ðào ngòi ngñ · phía ngoài Phßþng -thành ; lÕi ðào ao Kim-minh vÕn-tuª. Khi m¾i ðào, trong ao có tiªng kêu xoang xoäng, ðào lên, ðßþc mµt kh¯i vàng n£ng 50 lÕng, cho nên ð£t tên ðó. LÕi ð¡p núi ðá có ba ng÷n · trên ao, xây c¥u Vû-phßþng (20).

Nåm Tân Mão, hi®u Sung Hßng ÐÕi Bäo nåm thÑ 3 (1051), ðào ao Thøy Thanh, ao ºng Minh · v߶n Th¡ng Cänh (21).

Tri«u vua Lý Thánh Tông (1054-1072), sØ cû cûng nói v« v߶n cänh và non bµ cüa nhà vua :

Nåm Ðinh D§u (1057) Mùa hÕ, tháng 4, ngày Giáp Ng÷ r°ng vàng t× v߶n QuÏnh-lâm hi®n ra · phía trß¾c ði®n Tr߶ng -xuân (22).

Nåm M§u Tu¤t, hi®u Long-thøy thái-bình nåm thÑ 5 (1058), xây ði®n H°-thiên bát giác · ao Kim-minh.

Tháng 6, xây ði®n Linh-quang, bên trái dñng ði®n Kiªn-l­, bên phäi dñng ði®n Sùng-nghi. phía trß¾c ði®n dñng l¥u chuông, mµt cµt, sáu cÕnh hình hoa sen ( ðµc trø løc giác liên hoa chung lâu ) (23).

Nåm „t T¸ (1065), tháng 8, m· v߶n Thßþng-lâm (24).

Tri«u vua Lý Nhân Tông (1072-1127), nåm M§u D¥n, hi®u Hµi-phong nåm thÑ 7 (1098) mùa thu, tháng 8, l§p núi Ngao-s½n trên ð¤t (25). Sñ ki®n này, Hoàng Xuân Hãn có chi tiªt h½n : Vua 35 tu±i, vçn chßa có hoàng tØ. Vua l§p ðàn, có xây núi Ngao S½ntrên ð¤t cÕn; dñng ðài cao,, chung quanh treo ðèn ðü s¡c, ðü ki¬u, · trên có vû næ múa, nhÕc công cØ nhÕc. (26)

Tháng 9 (1098), xây ði®n Xùng-uyên · ao Phßþng-liên, bên trái ð£t ði®n Huy-dß½ng, ðình Lai-phßþng, bên phäi dñng ði®n Änh-thi«m, ðình Át-vân, phía trß¾c xây l¥u Tr߶ng-minh, phía sau b¡c c¥u NgoÕn-hoa (27).

Tháng 9 Tân Hþi (1131, ð¶i Lý Th¥n Nông) m· v߶n Bäo Hoa (28).

Vua Lý Anh Tông (1138-1175) sai xây dñng nhà cØa l¾n, làm ði®n Thøy Quang, ðình Thß·ng Hoa, ao Kim Liên, c¥u Minh Nguy®t,... (29).

Nhæng công trình tÕo tác nhß v§y vçn liên tøc t¾i cu¯i th¶i Lý chßa ngßng nghï. Nåm Quí Hþi 1203 vua Lý Cao Tông cho xây thêm nhi«u cung ði®n l¥u gác, trong ðó có gác Thánh Th÷.... ao DßÞng Ngß, trên ao xây ðình NgoÕn Y. Ba m£t ðình có tr°ng hoa th½m cö lÕ, nß¾c ao thông v¾i sông, cách chÕm tr±, trang sÑc khéo léo, công trình th± mµc ð©p ð¨, xßa chßa t×ng có v§y (30).

Các chùa tháp th¶i Lý ph¥n l¾n do nhà vua, hoàng gia hay các quan lÕi gi¾i quí tµc bö ti«n ra xây dñng · kinh ðô Thång Long, hay · nhæng n½i có cänh ð©p núi sông, mà trong khuôn viên chùa chi«n hay ð«n miªu th߶ng có v߶n cänh, cây cänh, non bµ. Nåm 1077 Thái Sß Lý Th߶ng Ki®t giúp nhà sß ÐÕo Dung trùng tu, sØa chæa chùa Hß½ng Nghiêm (xây dñng ð¶i H§u Ð߶ng nåm 923-937) · Thanh Hóa, bia chùa Hß½ng Nghiêm dñng nåm Giáp Thìn 1124 ghi rõ " Sß li«n sai thþ sØa chæa. Tô tßþng Ph§t ng°i trên Bàn Ðá. Ðào h°, giæa h°, xây b®; ð£t tßþng Ph§t trên. Chùa cao, cØa rµng, mái ngói. Mé tä có l¥u chuông, mé hæu dñng bia ðá ghi công. Xung quanh ð«u xây t߶ng. V߶n gi°ng hoa cö " (31). Thñc ra nhi«u cänh chùa th¶i Lý, nhìn toàn bµ, rõ ràng là nhæng v߶n cänh l¾n. Ví dø vua Lý Nhân Tông cho trùng tu chùa Diên Hñu ( xây dñng nåm 1049 ) · phía tây Thång Long cÕnh núi Nùng sông Nh¸, bia tháp Sùng Thi®n Diên Linh ghi nhß sau :

M· chùa Diên Hñu · tÕi v߶n Tây. D¤u vªt theo qui mô thu· trß¾c, lo toan do ý thánh ngày nay. Ðào ao th½m Linh chi¬u. Giæa ao tr°i lên mµt cµt ðá. Trên cµt có mµt ðóa hoa sen nghìn cánh xòe ra. Trên hoa dñng ngôi ð«n ðö sçm. Trong ð«n ð£t pho tßþng s¡c vàng. Ngoài ao có hành lang bao b÷c. Ngoài hành lang lÕi ðào ao Bích Trì, b¡c c¥u cong ð¬ ði lÕi. — sân trß¾c c¥u, hai bên tä hæu xây bäo tháp Lßu Ly... (32).

Không chï riêng kinh ðô Thång Long, các ð¸a phß½ng cûng c¯ g¡ng xây dñng lâu ðài ð«n miªu, v߶n tßþc. Bia Sùng Nghiêm Diên Thánh ghi rõ nåm 1115, khi Chu Vån Th߶ng ðªn thay thª lão tß¾ng Lý Th߶ng Ki®t, quän nhi®m qu§n CØu Chân (Thanh Hóa) : nhà vua xu¯ng chiªu sai ông th¯ng lînh dân chúng, sØa sang nhà thñ · qu§n, xây dñng ði®n ð߶ng cùng lang vû chung quanh, vüng c¯ thành quách, chia ð£t trÕm d¸ch, khai ðào sông ngòi, m· mang v߶n tßþc (33).

Ch½i v߶n cänh, cây cänh, non bµ, không chï riêng vua quan gi¾i quí tµc th¶i Lý, mà còn th¤y · n½i dân dã hay n½i các dân tµc ít ng߶i khác tÕi Vi®t Nam khoäng các thª kÖ XI, XII và XIII. Sách Lînh Nam D§t SØ cüa Ma Vån Cao viªt b¢ng chæ M߶ng th¶i Lý, ðßþc danh tß¾ng Tr¥n Nh§t Du§t chuy¬n ngæ sang chæ Hán nåm Ðinh D§u 1297, r°i Bùi Ðàn d¸ch sang Vi®t vån, có ðoÕn nói v« non bµ nhß sau :

Tr· lÕi chuy®n Quý Nhi tiªn vào trong v߶n, th¤y mµt v߶n hoa ð¡p dña theo núi ; dß¾i núi có mµt tòa l¥u nho nhö, xung quanh tr°ng toàn cây có hoa, bên tä là mµt hòn non bµ thiên nhiên, lóng lánh nhß ng÷c. Dß¾i hòn non bµ, có su¯i chäy vào thành ao, nß¾c trong su¯t nhß gß½ng. CÕnh hòn non bµ có mµt l¯i ði nhö quanh co hai bên tr°ng trúc ðào... (34).

V« hình thÑc, ð¬ chª tác non bµ ð©p và gþi cäm cho khách thß·ng ngoÕn, ngoài nhæng hoàn chïnh v« dáng, v« không gian, v« ngôi chü khách, yªu t¯ thñc hß, ðµng tînh, v« tß½ng quan tÖ l®, sáng t¯i, v.v..., ph¥n ði¬m xuyªt trang trí cûng quan tr÷ng, k¬ cä các máy móc trang b¸ phø thuµc nhß máy b½m nß¾c hay b½m cát tr¡ng giä làm thác ð±, gh«nh su¯i, máy phun khói giä làm mây, làm sß½ng m¶ cho núi v.v.... Ngh® nhân th¶i Lý ðã phát minh ðßþc nhi«u máy móc tñ ðµng trang trí cho hòn non. Ðây là mµt phát kiªn m¾i lÕ ð¥u tiên cho môn ch½i non bµ tÕi Vi®t Nam, cûng nhß trên thª gi¾i ngay t× thª kÖ XI, XII. Bia Sùng Thi®n Diên Linh · núi Long еi ( Duy-tiên, Nam Hà ), dñng nåm 1121, do Lý Công B§t soÕn, ðã mô tä rõ mµt s¯ nhæng máy móc tñ ðµng ðßþc thñc hi®n dß¾i tri«u vua Lý Nhân Tông (1072-1127) nhß máy Kim ngao, máy quay ðèn, ng߶i nµn chuy¬n ðµng:

Máy Kim ngao : Ngày Trung thu và ngày Tªt, Nhân Tông ngñ · ði®n Linh Quang trên b¶ sông Lô... — giæa sông mµt con rùa vàng n±i, lßng ðµi ba hòn núi. Rùa lµi rù r¶ trên m£t nß¾c, lµ vân trên vö và rè b¯n chân. Chuy¬n m¡t nhìn lên b¶, mi®ng thì phun nß¾c lên bªn. Quay ð¥u hß¾ng t¾i ngai vua mà cúi ð¥u chào.... Các th¥n tiên xu¤t hi®n, nét m£t nhu¥n nh¸ thanh tân,... Chim phßþng có s×ng h÷p nhau thành ðµi ra múa may, phô di­n. Hß½u nai h÷p thành ðàn ði lÕi, nhä nhót...

Ðây là máy ðèn quay và ng߶i nµn ðánh chuông. „y là lúc vua kén Hoàng H§u. Nhân Tông ð£t hµi ðèn Quäng Chiªu : dñng ðài Quäng Chiªu ngoänh ra cØa Ðoan Môn. Giæa nêu mµt cái cµt, ngoài ð£t b¦y t×ng, r°ng cu¯n mà ðÞ tòa kim liên, rèm l°ng mà che ðèn sáng rñc. Có máy d¤u kín dß¾i ð¤t, làm ðài quay nhß bánh xe. LÕi có hai tòa hoa lâu, treo quä chuông ð°ng, tÕc chú ti¬u m£c áo cà sa, v£n máy kín thì gi½ dùi ðánh. Nghe tiªng sáo, li«n quay m£t lÕi. Th¤y bóng vua lÕi biªt cúi ð¥u, tña h° nhß có trí khôn, biªt khi ðµng khi tînh (35).

*

Ъn th¶i Tr¥n (1225-1413), ð¤t nß¾c tuy ðã träi qua h½n mµt thª kÖ sÕch bóng quân xâm lßþc, nhßng n«n ðµc l§p dân tµc vçn b¸ ngoÕi xâm ðe d÷a. Do ðó, · th¶i này tinh th¥n tñ c߶ng tñ chü vçn là c½ s· thôi thú toàn dân không ng×ng vß½n lên, xây dñng mµt ð¤t nß¾c gi¥u mÕnh.

Nho giáo ðã có mµt v¸ trí væng ch¡c, làm mµt chân ki«ng cho tam giáo Kh±ng Lão Thích hòa ð°ng ð¬ tÕo mµt nhân-sinh-quan væng mÕnh cho hào khí Ðông A, sÑc b§t t¤t yªu cho ba cuµc chiªn th¡ng Nguyên Mông v« quân sñ vào nhæng nåm 1257, 1285 và 1288, cûng nhß cho vån hóa dân tµc, ví dø chú ý ðªn vi®c thi cØ ð¬ ðào tÕo nhân tài, làm gi߶ng cµt cho ð¤t nß¾c ho£c vi®c ph± biªn chæ Nôm rµng rãi bên cÕnh chæ Hán (36).

Träi qua ba l¥n xâm lßþc cüa gi£c Nguyên Mông, kinh ðô Thång Long b¸ tàn phá n£ng n«. Nåm 1289, tri«u ðình ðã t± chÑc xây dñng trùng tu lÕi các cung ði®n, l¥u gác, v߶n tßþc, b¡t quân dân nhæng ai hàng gi£c phäi chuyên ch· g², ðá làm cung ði®n ð¬ chuµc tµi (37).

Công vi®c tu sØa liên tøc không ngßng nghï. SØ cû ghi nåm Quý Mão 1363 vua Tr¥n Dø Tông ðã cho : ðào h° · v߶n ngñ trong H§u cung, trong h° xªp ðá làm núi, b¯n m£t khai ngòi, chäy thông nhau, trên m£t h° tr°ng cây tùng, cây trúc và các thÑ hoa cö lÕ, lÕi nuôi chim quý, thú lÕ trong ¤y. Phía tây h° tr°ng hai cây quª, dñng ði®n Song Quª, lÕi g÷i là ði®n LÕc Thanh. H° ¤y g÷i là h° LÕc Thanh. LÕi làm riêng h° con, sai ng߶i · Häi Ðông ch· nß¾c m£m chÑa vào, ðem các thÑ häi v§t nhß ð°i m°i, cá, thu°ng lu°ng... nuôi · ð¤y. LÕi sai ng߶i · châu Hóa ch· cá s¤u ðªn thä, lÕi có h° Thanh Ngß thä cá thanh phø (cá diªc) (38).

Song song v¾i vi®c tu sØa · Thång Long, các vua Tr¥n ðã cho xây dßng tÕi quê hß½ng mình · TÑc M£c, phü Thiên Tr߶ng, hàng loÕt cung ði®n, l¥u gác, nhà cØa, ð¬ làm n½i · cho con cháu h÷ hàng thân thuµc và ngay cä bän thân mình sau khi nh߶ng ngôi vua, lên chÑc Thái Thßþng Hoàng. Nhæng cung ði®n này ch¡c hÆn phäi b« thª, ð©p ð¨. có v߶n tßþc, cây cänh, non bµ, nên trong bài th½ cüa Tr¥n Nguyên Ðán làm h÷a lÕi th½ cüa Thái Thßþng Hoàng Ngh® Tông lúc v« TÑc M£c, ðã ví nó nhß cung ði®n · ð¤t Phong, ð¤t Bái n±i tiªng cüa nhà Hán bên Trung Qu¯c (39), ho£c bài th½ tä cung ði®n l¥u gác · phü Thiên Tr߶ng cüa vua Tr¥n Thánh Tông :

Cänh thanh u v§t di®c thanh u

Th§p nh¸ tiên châu thÑ nh¤t châu...

[ Cänh thanh u v§t cûng thanh u.

M߶i hai cõi tiên âu ch¯n này là mµt ]

(HÕnh Thiên Tr߶ng Hành Cung)

Уc ði¬m cüa th¶i Tr¥n là chª ðµ phong ¤p cho thân vß½ng và quan lÕi ðã kích thích phong trào ch½i non bµ càng lan rµng h½n t× thª kÖ XIII, XIV, tr· v« sau.

Ngoài các cung ði®n cüa các vua Tr¥n tÕi Thång Long và phü Thiên Tr߶ng, v߶n tßþc, cây cänh, non bµ còn ðßþc chª tác xây ð¡p trong các ði«n-trang thái-¤p cüa các hoàng-thân qu¯c-thích và cüa gi¾i quý tµc v¾i l¥u son gác tía nhß các công trình xây dñng trang ¤p cüa Chiêu Minh ðÕi vß½ng Thái sß Tr¥n Quang Khäi v¾i khu v߶n Phúc Hßng n±i tiªng v×a tr°ng cây cänh v×a tr°ng cây thu¯c · thôn еc L§p, xã MÛ Thành, huy®n MÛ Lµc (tïnh Nam Hà ngày nay), cüa Tr¥n Quang Ði«n · Qu£c Hß½ng, cüa Hßng ÐÕo Vß½ng Tr¥n Qu¯c Tu¤n · VÕn Kiªp (nay là Kiªp BÕc thuµc Chí Linh Häi Hßng) v¾i v߶n cänh An LÕc và v߶n tr°ng thu¯c nam rµng l¾n cä mµt quä núi ðªn nay · ðó vçn mang tên là Dßþc S½n, cüa Nhân Hu® Vß½ng Tr¥n Khánh Dß · Vân аn hay cüa PhÕm Ngû Lão · Phù œng, Nguy­n Khoái ðßþc phong tß¾c h¥u và ðßþc phong c¤p cä mµt hß½ng (tß½ng ðß½ng qu§n hay huy®n sau này) g÷i là Khoái lµ (Khoái châu, Häi-hßng) ð¬ làm thang mµc ¤p : PhÕm Ngô giæ chÑc Tham tán nhung vø cûng ðßþc c¤p 80 mçu ruµng. (các vß½ng h¥u có th¬ ðem hàng tråm, hàng ngàn mçu ruµng cúng vào nhà chùa v.v....

Trong t§p th½ LÕc ÐÕo cüa Tr¥n Quang Khäi nguyên vån chæ Nho chép trong L¸ch tri«u hiªn chß½ng loÕi chí : Vån t¸ch chí (q. 42-45) cüa Phan Huy Chú (1782-1840), có nhæng câu th½ v« cây cänh mai, trúc,.... · v߶n Phúc Hßng nhß sau :

Phúc Hßng nh¤t khúc, thuÖ h°i hoàn,

Trúc ðình vân quy¬n, bích lang can.

(Phúc Hßng ngòi nß¾c ch¦y quanh quanh

Cu¯n mây, bøi trúc ng÷c biªc xanh.)

Ngay cä gi¾i quan lÕi, nho sî ðß½ng th¶i cûng có nhæng tß dinh · ð¸a phß½ng làm n½i d§y h÷c, dßÞng nhàn, cùng bÕn bè lui t¾i ngâm v¸nh. Ví dø nhß nhà d§y h÷c và ¦n cß cüa Chu Vån An · núi Phßþng Hoàng (Chí Linh Häi Hßng ), còn g÷i là núi Lan Phøng, · ð¤y có ði®n TØ Cñc, ði®n Lßu Quang, chân núi có su¯i Miªt Trì, lßng núi có chùa L® KÏ, có hang ðµng Huy«n Vân, Chu Vån An có bài th½ ngâm v¸nh cänh ð©p · ðây:

VÕn ði®p thanh s½n th¯c hoÕ hình

S½n hÕc ð« yên th¾i nh¤t thanh

(Muôn l¾p núi xanh bình phong v¨

Bóng chi«u chiªu xª sáng nØa khe

L¯i xanh rì dây leo không ai ði ðªn

HÕc núi trong mây thïnh thoäng môt tiªng kêu)

Am Bích еng cüa nhà th½ Vån-hu® vß½ng Tr¥n Quang Tri«u · chùa QuÏnh Lâm (Ðông Tri«u Quäng Ninh (40), ho£c Phúc Am cüa Trß½ng Hán Siêu, ai trông th¤y cûng mªn chuµng v¾i th¡ng cänh s½n thuÖ núi Døc Thuý, v.v.... Trong s¯ này phäi k¬ ðªn công trình ð©p, có tiªng nhß ðµng Thanh Hß cüa Tr¥n Nguyên Ðán · Côn S½n ( Chí Linh Häi Hßng ).

Sau khi cáo quan v« Côn S½n, Tr¥n Nguyên Ðán ðã xây dñng nhi«u công trình kiªn trúc giá tr¸, có v߶n tßþc, có cây cänh, có non bµ, ð£t tên chung là ðµng Thanh Hß. Ngoài nhà cØa l¥u gác, ông còn cho làm chiªc c¥u Th¤u Ng÷c, mµt công trình ð£c s¡c ðã ðßþc sách ÐÕi Thanh Nh¤t Th¯ng Chí cüa Trung Qu¯c li®t vào mµt trong nhæng kÏ công th¶i b¤y gi¶ (41). Cänh ð©p hùng vî cüa Côn S½n ðã ðßþc cháu ngoÕi Tr¥n Nguyên Ðán là Nguy­n Trãi cûng v« trí-sî tÕi ðây viªt nhß sau :

Côn S½n có su¯i nß¾c trong,

Ta nghe su¯i chäy nhß cung ðàn c¥m.

Lá xanh bóng rþp tha h° tiêu dao.

.......

(Nuy­n Tr÷ng Thu§t di­n nôm, Nam Phong TÕp Chí, t. XXVI, s¯ 148)

Viªt v« Tr¥n Nguyên Ðán, Rolf A. Stein lÕi cho chúng ta biªt thêm m¯i liên h® giæa non bµ và hang ðµng tÕi VN :

Tr¥n Nguyên Ðán v« ¦n · ðµng Thanh Hß. Tên hi®u là Bång H° không phäi chï là mµt ngø ý vån chß½ng cüa mµt bài th½ danh tiªng. T× ¤y còn gþi nên t¤t cä giá tr¸ nguyên thüy cüa nó. Chúng ta biªt r¢ng nhæng b¥u H° có th¬ là nhæng thª gi¾i b¥u tr¶i h®t nhß mµt hang ðµng là nhæng t¥ng tr¶i, thª gi¾i Thiên ð߶ng, еng Thiên. Tên Thanh Hß ðßþc ð£t cho tên ðµng cüa ông chính là tên cüa cái ð® nh¤t еng Thiên ghi trong sách Vô Thßþng Bí Yªu ( cüa ÐÕo tÕng ). [Bång] H° là thª gi¾i thanh khiªt, cänh gi¾i thÑ nh¤t cüa Th¥n Tiên b¤t tØ.

Nåm 1397, H° Quý Ly, ng߶i có quy«n thª l¾n nh¤t trong tri«u Tr¥n ðßþc phong tß¾c ðÕi vß½ng, cho xây dñng kinh ðô m¾i, g÷i là Tây-ðô (nhân dân th߶ng g÷i thành nhà H°). Hoàng Xuân Hãn viªt : Làng ÐÕi LÕi (Thanh Hóa) là quê cüa H° Quý Ly. Nåm 1398, Quý Ly dñng cung Bäo Thanh · dß¾i chân núi ÐÕi LÕi, ð¬ ép vua Tr¥n Thu§n Tông ·. Sau khi Quý Ly lên ngôi, th߶ng hay v« nghï mát · ðó. Dñng cung g÷i là Ly Cung. Có b¬ t¡m, xây ðá, có chÕm tr± r¤t ð©p. B¬ t¡m, thì l¤y nß¾c su¯i cho vào. Nay vªt tích b¬ t¡m còn (43).

Kinh thành Tây-ðô n¢m giæa vùng núi sông hi¬m tr·, nhìn t× cao xu¯ng th¤y gi¯ng nhß mµt hòn non bµ hùng vî. Tây-ðô · g¥n núi ðá vôi An-tôn, phía b¡c có có núi Voi, phía nam có núi Яn-s½n, phía ðông có núi H¡c-khuy¬n và sông Bái bao quanh, phía tây có sông Mã bao b÷c. Thành xây toàn b¢ng ðá kh¯i chæ nh§t r¤t l¾n.

Sách Vi®t SØ Tiêu Án cüa Ng÷ Phong Ngô Th¶i SÛ (1726-1780) ghi mµt giai thoÕi v« non bµ và cây tùng cänh cüa H° Quý Ly.

H° Quý Ly mu¯n nh߶ng ngôi cho con thÑ là H° Hán Thß½ng (Xß½ng) bèn mßþn hòn ðá non bµ nhö dùng làm nghiên mñc cüa mình ð¬ ra câu ð¯i :

"ThØ nh¤t quy«n kÏ thÕch, hæu th¶i vi vân vi vû dî nhu§n sinh-dân"

( Hòn ðá kÏ lÕ này có lúc làm mây mßa ð¬ ban ½n cho dân, tö khí ðµ mµt v¸ vua),

b¡t các con ð¯i, ð¬ xem chí khí thª nào, ng߶i con l¾n là H° Nguyên Tr×ng biªt ðßþc ý cha mình, m¾i ð¯i r¢ng :

"Giá tam th¯n ti¬u tùng tha nh§t tác ð¯ng tác lß½ng kham phò xã-t¡c"

(Cây thông nhö ba t¤c g² này mµt ngày kia s¨ làm d߶ng cµt giúp xã-t¡c)

ð¬ tö ý mình chï ðáng làm ng߶i giúp vi®c thôi.(44)

* *

Trong 20 nåm b¸ quân Minh th¯ng tr¸, n«n vån hóa cüa dân tµc b¸ huÖ hoÕi nghiêm tr÷ng. Ngay t× nhæng ngày ð¥u xâm lßþc, quân Minh ðã có âm mßu ð°ng hóa dân Vi®t, tiêu hüy toàn bµ kho tàng vån hóa cüa dân tµc v¯n có t× xßa ð¬ lÕi. SØ cû còn ghi ngày 21-8-1406 Minh Thành T± ðã l®nh cho Chu Nång là tß¾ng c¥m ð¥u : lúc vào ðªn nß¾c ta, quân Minh phäi tìm cách ð¯t hªt, phá hªt các di sän vån hóa, chï tr× bia Trung Qu¯c. Nåm sau, vua Minh lÕi ra thêm l®nh v« vi®c này ð¬ quân lính thi hành tri®t ð¬ h½n : sách v·, bia ký ð«u b¸ tiêu hüy, nhæng công trình ngh® thu§t to l¾n cûng b¸ thiêu phá, k¬ cä tßþng Ph§t cûng b¸ phá nát. Bia chùa Ngô Xá ghi rõ:

Ъn khi gi£c Ngô c¤t binh xâm chiªm b¶ cõi nß¾c ta có mang lòng ðµc ác phá hªt các pho tßþng Ph§t (45).

Nhæng v߶n cänh, non bµ ð©p cûng chung s¯ ph§n nhß các công trình mÛ thu§t khác dß¾i bàn tay thô bÕo cüa gi£c Minh.

Sau khi chiªn th¡ng quân Minh xâm lßþc, Lê Lþi dñng nên chính quy«n Lê s½ theo qui cách cüa các tri«u ðÕi trß¾c · VN. Ъn ð¥u thª kÖ XVI, m÷i t± chÑc chính tr¸, kinh tª, quân sñ, vån hóa, xã hµi cüa nhà nß¾c ð«u ði ðªn ch² hoàn b¸ và ch£t ch¨.

Lê tri«u dùng phép dñng nß¾c tr¸ dân theo tß tß·ng cüa h÷c thuyªt T¯ng Nho. Ði«u ðó khiªn cho vån hóa phß½ng B¡c änh hß·ng ðªn các công trình vån hóa ngh® thu§t cüa nß¾c ta không ít. H÷c thuyªt T¯ng Nho do các nhà nho ð¶i T¯ng xây dñng trên c½ s· h÷c thuyªt cüa Kh±ng-tØ nh¢m phøc vø yêu c¥u phát tri¬n m¾i cüa chª ðµ phong kiªn Trung-qu¯c lúc b¤y gi¶, ra sÑc bi®n hµ cho chª ðµ quân chü chuyên chª, cüng c¯ sñ phân bi®t ðÆng c¤p và các tr§t tñ phong kiªn, khác v¾i tß tß·ng Nguyên Nho th¶i Tiên T¥n.

Trong su¯t mµt thª kÖ t°n tÕi (1427-1527), nhà H§u Lê ðã cho tu sØa và xây dñng lÕi t¤t cä m÷i c½ s· v§t ch¤t t× cung ði®n, l¥u gác cüa nhà vua và hoàng tµc cho ðªn các dinh thñ cüa quan lÕi · trung ß½ng và các ð¸a phß½ng. Tiêu bi¬u nh¤t là các công trình t§p trung trong hai khu vñc l¾n : Ðông kinh và Lam kinh.

Ðông kinh.

Ðông kinh là Thång Long cû. Thành có hai vòng l¾p khép kín. Vòng trong là Hoàng thành, n½i · và làm vi®c cüa vua và tri«u ðình. Vòng ngoài là n½i · cüa quan lÕi, sî phu, và các t¥ng l¾p nhân dân. Cä hai vòng ð«u ðßþc tu sØa hay xây dñng thêm nhi«u công trình cung ði®n l¥u gác mà các sØ gia khen lµng lçy h½n xßa, n±i danh v¾i v߶n Thßþng Uy¬n rµng l¾n nuôi cä hß½u nai và các muông thú lÕ khác.

Lê Quí Ðôn, trong Kiªn Vån Ti¬u Løc, ðã miêu tä nghi l­ chúc th÷ vua b¢ng cây cänh, cây thiên tuª, nhß sau :

Nåm Quang Thu§n thÑ tám (1467 ð¶i vua Lê Thánh Tông) dùng ngày 16 tháng Giêng làm l­ m×ng th÷ · ði®n C¥n Chánh, bèn ð¸nh thành th¬ l®. T× lúc Trung hßng tr· ði, hàng nåm ðªn ngày 27 tháng Giêng cØ hành l­ m×ng th÷ · ði®n VÕn Th÷. Trß¾c ngày hành l­, dñng ðình b¢ng lá · chþ Huy®n, ð£t gi߶ng ngñ. Ъn ngày làm l­, v® binh c¥m c¶ quÕt, nghi trßþng, âm nhÕc và khiêng án, viên quan giæ nghi l­ bßng cây thiên tuª t× trong nµi ði®n ra ðªn ðình, ð£t trên gi߶ng, che quÕt vä ð¬ hµ v®. Thày cúng quì · trß¾c hß½ng án kh¤n khÑa c¥u ðäo, gieo quë xin âm dß½ng, quë gieo ðßþc t¯t thì hoan hô. QuÕt m· ra, tråm quan ð«u m£c tri«u phøc chia ra t×ng quan ðÑng · giæa ð߶ng, hß¾ng vào hß½ng án mà lÕy, lÕy xong tr· ra ði trß¾c dçn ð߶ng. Viên quan giæ l­ hÕ lÕi bßng cây thiên tuª ði trß¾c hß½ng án, nghi trßþng theo sau, vào ðªn giæa ði®n trß¾c gi߶ng ngñ, ði vòng quanh chín l¥n. Xong r°i, kính c¦n ð£t cây trß¾c xa giá, th¸ v® bßng cây yên trí vào trong trß¾ng. Nghi l­ ðã cØ hành xong, vua ngñ · ði®n, tråm quan l§y m×ng (46).

Lam kinh.

Lam kinh là Lam S½n ( Thanh Hóa ), quê hß½ng và là n½i xu¤t phát cuµc kh·i nghîa cüa Lê Lþi. Sau khi b¸ höa hoÕn, Lam kinh ðßþc tri«u ðình nhà Lê t± chÑc xây c¤t lÕi cung ði®n, l¥u gác, v߶n tßþc, r¤t lµng lçy và d¥n d¥n tr· thành n½i tø hµi t¤p n§p ðông ng߶i. Lam kinh không phäi là thành ph¯ chính tr¸ mà chï là n½i cß ngø cüa h÷ hàng nhà vua và là n½i vua và các quan v« tª mµ t±. Lång miªu cüa các vua Lê ð«u ð¬ cä · n½i ðây. Do ðó kiªn trúc Lam kinh gi¯ng nhß mµt trung tâm nghï mát cüa vua quan nhà Lê, nên v߶n cänh, cây cänh, non bµ, ch¡c hÆn phäi ðßþc xây dñng, tu sØa, chåm sóc kÛ càng.

Sách ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß viªt : (nåm Giáp D¥n 1434, ð¶i vua Lê Thái Tông) B¤y gi¶ các ðÕi th¥n ð«u sai riêng quân lính làm nhà cØa l¾n cho mình. Vua th¤y thª, sai (Phan) Thiên Tß¾c ði kh¡p các nhà ðÕi th¥n xem xét cho rõ ràng (47).

(26a) ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, mµc bän kh¡ nåm Chính Hòa 18, t§p II, d¸ch và chú thích Hoàng Vån Lâu, nhà xb KHXH Hà Nµi, 1993, trang 323.

Nói chung, gi¯ng nhß các tri«u ðÕi trß¾c · nß¾c ta, các vua quan gi¾i quí tµc th¶i Lê s½ cûng r¤t thích xây dñng v߶n cänh, cây cänh, non bµ, riêng trong dinh c½ cüa mình, ngay cä ông vua có cuµc ð¶i làm vua ng¡n ngüi, vua Lê Uy Møc, cûng ðã xây dñng cung ði®n, v߶n tßþc riêng ð¬ thß·ng ngoÕn. Trong t¶ h¸ch t¯ giác tµi ác cüa Lê Uy Møc do Lß½ng Сc B¢ng soÕn, có ðoÕn vÕch rõ :... Hu¯ng chi lÕi làm cung th¤t to, làm v߶n hoa rµng. B¡t dân tr°ng cây theo bánh xe ð± gò Hoa Cß½ng th¶i T¯ng (bên Trung Qu¯c) ; l¤p bi¬n làm ði®n, n¯i gót hôn mê cung A-phòng nhà T¥n. Vi®c th± mµc làm lÕi thôi, thôi lÕi làm, m®t nh÷c dân Häi Dß½ng, Kinh B¡c (48).

*

* *

Bß¾c sang giai ðoÕn phân tranh Nam B¡c tri«u (1527-1802), t× khi MÕc Ðång Dung cß¾p ngôi nhà Lê, xuyên qua th¶i kÏ Tr¸nh-Nguy­n cho ðªn khi Gia Long lên ngôi, giai ðoÕn m· ð¥u th¶i kÏ phân li®t và bß¾c vào giai ðoÕn suy thoái cüa chª ðµ phong kiªn Vi®t Nam sau già nØa thiên niên kÖ t°n tÕi. N«n kinh tª, xã hµi có nhæng biªn ðµng l¾n làm thay ð±i di®n mÕo cüa n«n vån hóa ngh® thu§t v¯n r¤t mÛ l® dß¾i th¶i Lý Tr¥n, nghiêm lÕnh dß¾i th¶i Lê s½. Ðây là nhæng thª kÖ ch¤n hßng cüa Ph§t giáo sau hàng tråm nåm b¸ Ñc chª b· chü trß½ng dß½ng Nho Ñc Ph§t cüa nhà nß¾c Lê s½. Cùng v¾i ÐÕo giáo, Ph§t giáo buµt khöi tay các vß½ng h¥u quí tµc tràn v« các làng quê. Nho giáo không còn ð¸a v¸ ðµc tôn. Cä ba tôn gíáo ðã hòa ð°ng trong tâm thÑc dân gian, dß¾i änh hu·ng to l¾n cüa Ph§t giáo. Th¶i MÕc, nhi«u ðình, chùa, quán, ð«n, miªu, ðßþc tu sØa, xây dñng thêm tÕi nông thôn mà khuôn viên hÆn có cây cänh, non bµ.

Theo gót các tri«u vua th¶i Tr¥n và Lê s½ xây dñng kinh ðô thÑ hai · quê nhà nhß Thiên Tr߶ng hay Lam kinh, các vua MÕc ðã cho xây dñng · vùng Häi Dß½ng, quê hß½ng cüa mình, nhi«u cung ði®n, l¥u gác cùng v¾i v߶n cänh, cây cänh, non bµ, và ðßþc g÷i là Dß½ng kinh. Dß½ng kinh có nhæng cung ði®n n±i danh nhß ði®n Phúc Huy, ði®n Hßng Qu¯c. Ngoài ra, MÕc Ðång Dung còn cho xây ði®n Sùng ÐÑc ngay trên n«n nhà cû cüa MÕc Ðînh Chi, ông t± cüa mình, · xã Lûng еng, Chí Linh, nh¢m nêu cao truy«n th¯ng dòng h÷ MÕc (49).

Ngoài nhæng công trình cüa tri«u ðình và các vua chúa, nhi«u t¥ng l¾p th¯ng tr¸ và trí thÑc khác cûng t± chÑc xây dñng cho mình nhæng dinh thñ, nhæng am quán. Truy®n Lý tß¾ng quân trong tác ph¦m Truy«n KÏ MÕn Løc viªt b¢ng chæ nho cüa Nguy­n Dæ (ð¥u thª kÖ 16) là mµt thí dø, truy®n k¬ ông tß¾ng tham bÕo Lý Hæu Chi "t§u ruµng v߶n, dñng nhi«u nhà cØa, khai ðào ð°ng nµi ð¬ làm ao, d°n ðu±i xóm gi«ng cho rµng ð¤t, ði kiªm nhæng hoa kÏ ðá lÕ t× bên huy®n khác ðem v«" (50).

Nhæng công trình mang tính ch¤t sinh hoÕt cüa cá nhân này xu¤t hi®n räi rác trong m÷i mi«n mà tiªng tåm và quen thuµc v¾i chúng ta nh¤t là am BÕch Vân và quán Trung Tân (Häi Dß½ng) cüa TrÕng Trình Nguy­n Bïnh Khiêm (1491-1585) ho£c trÕi Bùi Phong (Thanh Hóa), n½i ¦n cß cüa La S½n Phu TØ Nguy­n Thiªp (1723-1801), trong bài ký HÕnh Am, Phu TØ viªt : " Sau lúc bö h÷c khoa cØ, núi sông mi«n Nam Châu, d¤u chân có g¥n kh¡p. Th߶ng hay ch½i núi Thiên Nh§n · Nam Hà. Phía Ðông có núi LÕp Ðính, phía Tây có núi BÕch Tßþng, khoäng giæa th¤y mµt núi con, tên g÷i Bùi Phong. Có gh«nh su¯i ¦n kín, không h± báo qu¤y nhi­u. Núi tr°ng cây ðßþc, khe ðánh cá ðß½c, ð¤t hoang d­ cày, cö t¯t d­ giæ. Ta m×ng thay ".(51).

Chán nän trß¾c nhæng r¯i ren cüa xã hµi, Nguy­n Bïnh Khiêm sau khi làm quan cho nhà MÕc ðßþc tám nåm thì rút lui khöi chính tr߶ng tr· v« quê. Ông ðã cho xây dñng · ðây am BÕch Vân và quán Trung Tân ð¬ làm n½i dßÞng nhàn, d§y h÷c, và cûng là n½i làm th½ cùng giao tiªp v¾i bÕn bè. Tuy nhæng công trình kiªn trúc này nhö bé v×a phäi, không mang tính ch¤t phô trß½ng sñ gi¥u có sang tr÷ng v¯n là ð£c ði¬m cüa kiªn trúc cung ðình, nhßng câu chuy®n v« Nguy­n Bïnh Khiêm cho chúng ta mµt giai thoÕi v« thú ch½i non bµ · thª kÖ XVI, ð°ng th¶i hé m· cho chúng ta biªt thêm v« mµt trong nhæng s· thích cüa sî phu ðß½ng th¶i.

Ôn Ðình H¥u Vû Khâm Lân, trong bài tña viªt cho t§p gia phä cüa dòng h÷ TrÕng Trình, ðã nói ðªn thú vui cüa Nguy­n Bïnh Khiêm nhß sau :

Ngoài ra, Tiên sinh còn tu b± chùa chi«n, tiên sinh th߶ng cùng các lão tång ðàm lu§n, và th߶ng khi thä thuy«n dÕo ch½i Kim-häi hay Úc-häi ð¬ xem ng߶i ðánh cá. Các ch² danh lam th¡ng cänh nhß An TØ, Ng÷a Vân, Kinh Chü, а S½n ; n½i nào tiên sinh cûng ch¯ng g§y trèo lên, th×a hÑng ngâm v¸nh, có khi quên cä s¾m chi«u. M²i khi ng¡m cänh non cao chót vót, r×ng r§m xanh r¶n, gió ðµng rì rào, chim ca thánh thót, tiên sinh lÕi h¾n h· tñ ð¡c, phiêu phiêu nhß mµt v¸ løc ð¸a th¥n tiên (th¥n tiên · thª gian) (52).

Mµt chuy®n khác v« non bµ :

Nguy­n Hoàng, con trai thÑ cüa Nguy­n Kim, · trong tình thª nguy ng§p sþ không thoát khöi tay Tr¸nh Ki¬m sát hÕi, bèn cho sÑ giä bí m§t v« am BÕch Vân nh¶ TrÕng Trình chï giúp mµt l¯i s¯ng. SÑ giä c¯ nån nï höi, tiên sinh không ðáp, chï nhìn hòn non bµ trß¾c sân, r°i ngâm l¾n :

Hoành S½n nh¤t ðái, vÕn ðÕi dung thân.

(Mµt giäi Hoành S½n có th¬ dung thân muôn ð¶i ).

SÑ giä v« thu§t lÕi, Nguy­n Hoàng hi¬u ý, nghî ra kª xin vào tr¤n thü ð¤t Thu§n Hóa vào nåm M§u Ng÷ 1558 (53) và kiêm tr¤n thü Quäng Nam (nåm 1570) ð¬ xây dñng lñc lßþng cát cÑ. Vùng Thu§n-Quäng t× ðó tr· thành giang s½n riêng cüa t§p ðoàn phong kiªn h÷ Nguy­n. Sau ðó, sông Gianh ðßþc qui ð¸nh làm gi¾i tuyªn: B¡c-hà (Ðàng ngoài) và Nam-hà (Ðàng-trong).

Lê Quí Ðôn ðã tä sñ gi¥u sang, nhà cØa ruµng v߶n cüa gi¾i quan lÕi · ðàng trong : T× quan to ðªn quan nhö, nhà cØa chÕm tr±, t߶ng xây b¢ng gÕch ðá, trß¾ng vóc màn the, ð° dùng toàn b¢ng ð°ng, b¢ng sÑ, bàn ghª b¢ng g² ðàn, g² tr¡c, ¤m chén b¢ng sÑ, yên ngña dây cß½ng ð«u nÕm vàng nÕm bÕc, áo qu¥n là lßþt, n®m hoa, chiªu mây, l¤y phú quí phong lßu ð¬ khoe khoang lçn nhau... h÷ coi vàng bÕc nhß cát, thóc gÕo nhß bùn, hoang phí vô cùng. (54)

— ðàng ngoài, sách Tang Thß½ng Ngçu Løc có ghi mµt chuy®n liên quan ðªn mµt trong nhæng non bµ trong Vß½ng phü chúa Tr¸nh nhß sau :

Ðúng hôm r¢m (Trung thu), Chúa ngñ ra ch½i B¡c cung. Cung này có cái ao g÷i là Long Trì, rµng ðµ nØa d£m, gi°ng nhi«u hoa : hoa sen, hoa súng, v.v... Bên b¶ ao ð¡p ð¤t, ch°ng ðá làm núi, ch² cao ch² th¤p, dàn ð£t m£t trß¾c m£t sau, trông ð߶ng nào cûng có thª ð©p... Trên b¶ ao có gi°ng m¤y tråm g¯c phù-dung, (55).

Trong mµt tác ph¦m khác, tác giä PhÕm Ðình H± (1768-1829) ðã ghi lÕi thú ch½i non bµ cüa chúa Tr¸nh ðªn ðµ say mê :

Khi ¤y phàm bao nhiêu nhæng loài trân-c¥m, d¸ thú, c± mµc, quái thÕch và ch§u hoa cây cänh · ch¯n dân gian ð«u sÑc thu l¤y không thiªu mµt thÑ gì... Trong phü tùy ch² ði¬m xuyªt bày v¨ ra hình núi non-bµ trông nhß bªn b¬ ð¥u non. M²i khi ðêm thanh cänh v¡ng, tiªng chim kêu vßþn hót ran kh¡p b¯n b«, ho£c nØa ðêm °n ào nhß tr§n mßa sa gió táp, vÞ t± tan ðàn, (56)

Nåm 1782, Thßþng Häi Lãn Ông Lê Hæu Trác ðßþc chúa Tr¸nh Sâm ( 1767-1782 ) tri®u ra kinh ðô ð¬ chæa b®nh cho con là Tr¸nh Cán · l¥u TØ-các. Ông ghi lÕi cho chúng ta biªt thêm mµt tài li®u v« non bµ n½i Hoàng cung nhß sau :

Ði ðßþc ðµ vài tråm bß¾c, qua m¤y l¥n cØa ngån m¾i ðªn cái ðiªm H§u-mã quân túc-trñc, ðiªm làm · bên mµt cái h° l¾n, có nhæng thÑ cây lÕ lùng và nhæng ðá non bµ kÏ-quái, ki¬u ðiªm thì cµt v¾i bao-l½n lßþn ra ngo¡t vào xem có mµt cách kÏ-xäo (57).

Ð÷c ÐoÕn Tr߶ng Tân Thanh, chúng ta th¤y ít nh¤t ba l¥n Nguy­n Du ðã ð« c§p ðªn v߶n cänh, cây cänh, non bµ ; ðây có th¬ tiêu bi¬u tính ph± quát, phän ánh tính phát tri¬n rµng l¾n thú ch½i non bµ n½i các t¥ng l¾p t× vua chúa, quan lÕi gi¾i quí tµc, thßþng lßu ðªn thÑ dân t¥m th߶ng th¶i h§u bán thª kÖ XVIII và ti«n bán thª kÖ XIX :

L¥n thÑ nh¤t : Trong v߶n n½i Kim Tr÷ng tr÷ h÷c phía sau nhà Thúy Ki«u :

L¤y ði«u du h÷c höi thuê.

Có hiên Lãm Thúy, nét vàng chua phai. (58)

L¥n thÑ hai : Trong v߶n nhà Thúy Ki«u, ð¬ sang nhà Kim Tr÷ng, Thúy Ki«u phäi ði vòng theo hòn non bµ này :

L¥n theo núi giä ði vòng,

R¨ mây trong tö l¯i vào Thiên Thai. (59)

L¥n thÑ ba : Trong v߶n nhà HoÕn Thß, khi nàng cho Thúy Ki«u ra tu tÕi Quan-âm các :

SÇn Quan-âm các v߶n ta,

*

* *

Nåm 1802 Nguy­n Ánh lên ngôi vua, m· ð¥u cho tri«u ðÕi nhà Nguy­n, không dùng Thång Long làm kinh ðô mà là Huª.

Nhà Nguy­n cüng c¯ n«n th¯ng tr¸ b¢ng cách tång c߶ng chª ðµ chuyên chª. Các vua Nguy­n ðã thâu tóm vào tay t¤t cä m÷i quy«n hành, không mu¯n ai chia së ho£c l¤n át quy«n lñc cüa mình, ð£t ra l® Ngû b¤t :

-b¤t l§p hoàng h§u

-b¤t thiªt t¬ tß¾ng (61).

Nguy­n tri«u ðã ðoÕn tuy®t v¾i nhæng truy«n th¯ng và tß tß·ng lu§t pháp trß¾c ðây, thü tiêu nhæng ð¸nh chª tß½ng ð¯i tiªn bµ cüa bµ lu§t H°ng-ðÑc. Hoàng- tri«u lu§t l® ban hành nåm 1815 ( th߶ng g÷i là bµ lu§t Gia Long ) thñc ra chï là bän sao chép g¥n nhß nguyên v©n bµ lu§t nhà Mãn Thanh bên Trung Qu¯c.

Tß tß·ng giáo ði«u Nho Giáo giäi thích theo l¯i T¯ng Nho chü trß½ng tôn quân tri®t ð¬ ðã có c½ hµi thu§n ti®n ð¬ phát tri¬n tr· lÕi, nh¤t là t× ð¶i Minh MÕng tr· ði, vì nhà vua này và nhæng ng߶i kª v¸ ông là nhæng ng߶i sùng tín Nho Giáo. Ь ph± biªn các giáo lý Nho Giáo thu§n lþi cho vi®c cüng c¯ ngai vàng, Minh MÕng ðã ban 10 ði«u hu¤n dø b¡t nhân dân toàn qu¯c phäi h÷c t§p, và ð°ng th¶i v¾i tß tß·ng v÷ng ngoÕi cüa nhà Nguy­n ðã änh hß·ng n£ng n« ðªn m÷i sinh hoÕt chính tr¸, quân sñ, kinh tª, xã hµi, vån hóa ngh® thu§t và ð¶i s¯ng v§t ch¤t lçn tinh th¥n m÷i t¥ng l¾p nhân dân su¯t thª kÖ XIX cho ðªn nay.

Các vua Nguy­n c¤m dân th߶ng không ðßþc làm nhà ki¬u chæ "công" ( ), chæ "môn" ( ), không ðßþc ch÷n hình long, ly, quy, phßþng ; không ðßþc m£c ð° g¤m vóc, dùng các màu vàng, tía ; không ðßþc dùng các loÕi g² quý... ho£c Hu¤n ði«u v« vi®c làm nhà · thành th¸ cüa Minh MÕng sau ðây:

Dân ph߶ng nhà giáp ð߶ng quan

Chi«u cao không ðßþc cao b¢ng ki®u quan !

Ði«u 156 bµ lu§t Gia Long quy ð¸nh :

T¤t cä nhà cØa, xe cµ, qu¥n áo và t¤t cä m÷i v§t døng cüa quan chÑc và th߶ng-dân phäi phân bi®t rõ r®t. Ai dùng trái phép thì b¸ tµi. Nhà cØa th߶ng-dân không dñng trên mµt b® ðôi, lþp mái ðôi và làm gác. Trong nhà không ðßþc s½n phªt trang hoàng (62).

N«n vån hóa ngh® thu§t ðã n¦y b§t hai khuynh hß¾ng khác nhau cä v« hình thÑc lçn nµi dung : khuynh hß¾ng cung ðình và khuynh hß¾ng dân gian.

Khuynh hß¾ng cung ðình, v¾i änh hß·ng sâu ð§m r¤t lµ li­u nhà Mãn Thanh và phß½ng Tây, ðã ðoÕn tuy®t hÆn v¾i truy«n th¯ng lâu ð¶i cüa dân tµc. Ví dø l¯i kiªn trúc cung ði®n, l¥u gác, v߶n tßþc cüa vua quan và gi¾i quí tµc tri«u Nguy­n h®t nhß cung ði®n, l¥u gác, v߶n tßþc bên Trung Qu¯c hay thành quách · Huª chï là bän sao cüa thành Vauban bên Pháp. M²i lång miªu cüa các vua Nguy­n ð«u là nhæng v߶n cänh v¾i cây, ðá, mà bài trí r§p khuôn cüa l¯i ch½i · các vua quan nhà Mãn Thanh. Hòn non bµ · TØ C¤m thành, ch² ån ch½i cüa vua, n½i chï có hoàng gia và các b§c ðÕi th¥n m¾i ðßþc vào, rõ ràng là ki¬u cách S½n Thüy B°n Cänh cüa Trung qu¯c, dàn träi ðá, cây, chênh vênh chen chúc nhß núi Kiªm Các, núi Nga Mi v¾i nhæng khoäng cách mà chim bay không l÷t. ( Nhæng hình tßþng trang trí trên non bµ cûng ð«u ð£t mua t× bên Trung Qu¯c ).

Trong khi khuynh hß¾ng cung ðình chï t§p trung tÕi kinh ðô Huª hay các tïnh thành thì khuynh hß¾ng dân gian vçn tiªp tøc bäo lßu n½i thôn làng. Riêng v« lãnh vñc non bµ, khuynh hß¾ng dân gian có hai ki¬u cách chª tác :

Ki¬u cách thÑ nh¤t : tÕo dñng lÕi nhæng danh lam th¡ng cänh, núi, sông, hang ðµng, thác gh«nh n±i tiªng · Vi®t Nam, nhß v¸nh HÕ Long, Hòn Gà Ch÷i, Hòn Ch°ng, H° Ba B¬, Bích еng, núi chùa Non Nß¾c, Hòn V÷ng Phu, Tô Th¸, v.v...

Ki¬u cách thÑ hai : sáng tÕo các dÕng lÕ cüa phong cänh theo trí tß·ng tßþng ho£c theo th¥n thoÕi, các sñ tích tôn giáo, các hình th¬ mÛ thu§t theo qui ß¾c c± ði¬n, các dÕng linh v§t nhß Thi«m thØ quá hái, Mãnh h± khai ð¸a, Phßþng hoàng ðäo dñc, Sß tØ hí c¥u, Hoàng hÕc hÕ s½n ( mµt s½n th¬ ), Long phøng giao ð¥u, LßÞng long tranh châu, Phø tØ tình thâm, Mçu tØ tình thâm, аng tØ bái Quan Âm ( hai s½n th¬ ), Thiên d¸a nhân, Tam Cß½ng ( ba s½n th¬ ), TÑ quí ( b¯n s½n th¬ ), Ngû hành, Ngû th߶ng, Ngû nhÕc ( nåm s½n th¬ ), Th¤t hi«n (b¦y s½n th¬), Bát tiên (tám s½n th¬), Qu¥n l§p (nhi«u s½n th¬), v.v....

L¯i ch½i cây cänh trong dân gian dß¾i tri«u Nguy­n cûng b¸ hÕn chª :

- Hoàng ðª ðßþc quy«n ch½i cây thông.

- Tß¾c Vß½ng ðßþc phép ch½i cây tr¡c bá.

- B§c ÐÕi th¥n ðßþc phép ch½i cây loan dß½ng, cây b° hòn.

- Nho sî trí thÑc ðßþc phép ch½i cây keo, cây du, cây si

- Dân dã ðßþc phép ch½i cây dß½ng li­u, ho£c các cây sim, me, tràm, ch±i ; ng÷n cây phäi u¯n chúc xu¯ng, g÷i là h°i ð¥u, cây cänh không ðßþc ð¬ ng÷n chîa thÆng lên tr¶i, sþ phÕm thßþng.

Chª tác non bµ phäi tuân hành theo lu§t Nåm không :

- Không xuyên tâm

- Không vô lý.

- Không xuyên tâm : ði«u c¤m kÜ là ð¬ mµt l² xuyên t× bên này qua bên kia thân hòn non bµ, không ai dám tÕo ra, nªu có sÇn trong tñ nhiên cûng không ðßþc ðøng ðªn gi¯ng nhß ng߶i có bi®t tài song lÕi có t§t.

- Không vô lý : là g¡n nhà cØa, ng߶i, thú phäi ðúng tÖ l®, không ð¬ møc ð°ng chån trâu và ngß ông ng°i câu cá trên ðïnh núi, không ð¬ con dê, con tr×u kª bên con beo, con h±... Tóm lÕi phäi thñc tª, gi¯ng khung cänh cüa thiên nhiên, trái ngßþc lÕi quy lu§t tñ nhiên là không ð©p(63).

Các th¬ núi chính g°m thª cao phong, thª huy«n nham, thª bích l§p, thª vi­n s½n, v.v...

-Thª cao phong :

Ng÷n cao vút, ð¥u núi h½n tròn ð¬ tránh vë khiêm t¯n và th¬ hi®n mµt hòn núi già c± kính. Thân núi h½i phình to, tròn có ít hang h¯c, cây cö lßa thßa và nên có mµt cây nhö thª huy«n hay hoành · g¥n dïnh hay ngang lßng. Chân núi h½i thót vào, dß¾i chân núi có nhà, ðình, tháp, ng߶i và v§t, cây c¯i. Núi th߶ng dßþc ð£t cao t¥m m£t ng߶i xem tÕo cho hòn non bµ càng có vë cao vút len mà vçn r¤t væng chãi.

-Thª huy«n nham :

Thª này cûng có mµt ng÷n trông cao vút, chân væng vàng nhßng thª núi nhß treo, trong thª ð± gøc. Trên ng÷n có th¬ ð£t ðình tÕ và mµt cây có thª huy«n hay hoành ð¬ nhß ¤n thêm ng÷n núi xu¯ng.

-Thª bích l§p :

Thª núi có mµt m£t phÆng ðÑng nhß t߶ng vách, cûng chï c¥n mµt ng÷n, chân núi væng ch¡c có th¬ thót vào · mµt phía. Cây c¯i, b¬ cÕn, v¸ trí ð£t b¬ g¥n gi¯ng nhß thª cao phong.

-Thª vi­n s½n:

G°m nhi«u hòn núi xªp lô xô cao th¤p, thoäi d¥n t× tâm ra xa, có làn nß¾c u¯n lßþn giæa các chân núi. Núi ð£t dß¾i th¤p h½n t¥m m¡t ð¬ khi nhìn d­ cäm th¤y nhß mµt vùng tr¶i nß¾c bao la.

Ngày xßa, các cø th߶ng ch½i thª núi Vi­n s½n, cho thª Cao phong là ngÕo mÕn, thiªu khiêm t¯n. Nó chï ðßþc tÕo ra b·i nhæng ng߶i có chí ngang tàng, b¤t khu¤t. Thª núi huy«n nham th߶ng b¸ kiêng b·i sþ v§n vào chü cüa nó sñ ð± b¬ không hay.

Ь tÕm ch¤m dÑt bài viªt này, xin k¬ lÕi thú say mê ch½i non bµ ðßþc mô tä b·i mµt vài tác giä :

(1) Lê Vån Siêu, Vån Minh Vi®t Nam, Saigon, nxb Nam Chi Tùng Thß, 1964, trg 315-316.

(2) Bình-nguyên Lµc, Ngu°n g¯c Mã lai cüa dân tµc Vi®t nam, Saigon, Bách Bµc xb, 1971, trg 334 và 626.

(3) Nguy­n Tài C¦n, Ngu°n g¯c và quá trình hình thành cách ð÷c Hán Vi®t, Hà Nµi, nxb KHXH, 1979, trg 26.

(4) H° V§n Hoa và nhæng ng߶i khác, Trung qu¯c b°n cänh -Giai tác thß·ng thÑc ngh® thu§t, An Huy Trung qu¯c, nxb Khoa H÷c KÛ Thu§t, 1986.

(5) Nguy­n V÷ng, Ngh® thu§t non bµ, tÕp chí Làng Vån, Toronto Canada, s¯ 112 ngày 15-12-93, trg 34.

(6) Phan QuÏnh, Tß li®u ði«n dã Dân tµc h÷c, in Ronéo, Saigon, 1975, trg 42.

(7) Nguy­n Ðång Thøc, Tß-tß·ng Vi®t Nam - Tß-tß·ng Bình-dân Vi®t Nam, L¸ch sØ triªt h÷c ðông-phß½ng IV, Saigon, nxb Khai Trí, 1964, trg 44.

(8) Olov Jansé, Viêt Nam Carrefour de peuples et de civilisations, Tokyo, France-Asie ed., 1961, trg 1653.

(9) Nguy­n Ðång Thøc, Tß Tß·ng Vi®t Nam, sðd, trg 46.

(10) H° Thích, Trung Qu¯c Triªt H÷c SØ, HuÏnh Minh Ðñc d¸ch, gs Nhuy­n Ðång Thøc gi¾i thi®u, Saigon, Khai Trí xb, 1970, trg 743-744.

(11) Rolf A. Stein, The World in Miniature - Container Gardens and Dwellings in Far Eastern Religious Thought, translated by Phyllis Brooks, California, Stanford University Press, 1990, trg 73-74.

(12) Rolf A. Stein, sðd, trg 13.

(13) в Ðình Nghiêm, Ngô Vi Li­n, PhÕm vån Thß, иa Dß Các Tïnh B¡c KÏ, Hà Nµi, nhà in Lê Vån Tân in l¥n thÑ 3, 1930, trg 65.

(14) Vi®t SØ Lßþc, tác giä khuyªt danh th¶i Tr¥n thª kÖ XIV, Tr¥n Qu¯c Vßþng phiên d¸ch và chú giäi, Hà Nµi, nxb Vån SØ Ð¸a, 1960, trg 57.

(15) Vi®t SØ Thông Giám Cß½ng Møc, Qu¯c SØ Quán thª kÖ XIX, t± biên d¸ch ban nghiên cÑu Vån SØ Ð¸a hi®u ðính và chú giäi, Hà Nµi, nxb Vån SØ Ð¸a, 1958, t§p III Chính biên, quy¬n 1-2

(16) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 74.

(17) ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, mµc bän khåc nåm Chính Hòa thÑ 18, t§p I, d¸ch và chú thích Ngô Ðñc Th÷, hi®u dính : gs Hà Vån T¤n, Hà Nµi, nhà xb KHXH, 1993, trg 241-2.

(18) ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß cüa Ngô Sî Liên lÕi ghi là : · ðïnh bên ng÷n tä hæu dñng núi BÕch HÕc.

(19) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 78.

(20) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 89-90.

(21) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 91.

(22) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 95.

(23) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 96.

(24) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 100.

(25) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 119.

(26) Hoàng Xuân Hãn, Lý Th߶ng Ki®t. Hanoi, Sông Nh¸, 1950, nxb Hà Nµi in lÕi, l¶i bÕt cüa Hà Vån T¤n, 1996, trg 378-379.

(27) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg 119.

(28) ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, bän Chinh Hòa, sðd, trg 305.

(29) Ng÷ Phong Ngô Th¶i SÛ, Vi®t SØ Tiêu Án, Saigon,Hµi Vi®t Nam Nghiên Cñu Liên LÕc Vån Hóa Á Châu d¸ch và xu¤t bän, 1960, trg 150.

(30) Vi®t SØ Lßþc, sðd, trg166.

(31) Hoàng Xuân Hãn, Lý Th߶ng Ki®t, sðd, trg 457.

(32) Nguy­n Công B§t, ÐÕi Vi®t Qu¯c ðß½ng gia ð® tÑ ðª Sùng Thiên Diên Linh tháp bi (1121). Bän d¸ch cüa vi®n MÛ Thu§t MÛ Ngh® Hà Nµi.

(33) Pháp Bäo : Sùng Nghiêm Diên Thánh bi ký (1118). bän d¸ch cüa vi®n MÛ Thu§t MÛ Ngh® Hà Nµi.

(34) Ma Vån Cao, Lînh Nam D§t SØ, nguyên bän b¢ng M߶ng ngæ vào th¶i nhà Lý, Tr¥n Nh§t Du§t ð« tña, phiên d¸ch sang Hán vån nåm 1297 có thêm l¶i bàn cüa Tr¥n Qu¯c Toän và Trß½ng Hán Siêu, Bùi Ðàn d¸ch sang Vi®t vån, Saigon, 1968, quy¬n II, trg 100-101.

(35) Nguy­n Ðång Thøc, Thi«n H÷c Vi®t Nam, Saigon, Lá B¯i xb, 1967, trg 162.Chép theo bia tháp Sùng Thiên Diên Linh.

(36) Nh¶ vi®c h÷c hành thi cØ này th¶i Tr¥n ðã ðào tÕo nhi«u nhân tài l²i lÕc nhß Chu Vån An, Lê Vån Hßu, MÕc Ðînh Chi, Trß½ng Hán Siêu, PhÕm Sß MÕnh, v.v.... Chæ Nôm có t× trß¾c ðªn th¶i Tr¥n ph± biªn rµng rãi h½n.

(37) Ng÷ Phong Ngô Th¶i SÛ, Vi®t SØ Tiêu Án, sðd, trg 305.

(38) Ngô Sî Liên và các sØ th¥n tri«u Lê, ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, Hà Nµi, KHXH, 1971, t§p II, trg 166.

(39) Tr¥n Nguyên Ðán : Phøng Canh Thái Thßþng Hoàng Ngñ Chª Thiên Tr߶ng Phü, Trùng Quang Cung ( th½ chæ Hán ) - Phong, Bái là ð¤t phát tích cüa nhà Hán.

(40) Tr¥n Quang Tri«u ðã cùng Nguy­n Xß½ng, Nguy­n Úc và các bÕn bè khác cüa ông l§p ra phái th½ Bích еng Thi Xã. H÷ cho dñng am Bích еng tÕi chùa QuÏnh Lâm ð¬ cùng nhau ngâm v¸nh tÕi ðây.

(41) Theo tài li®u cüa h÷c giä Lê Thß¾c.

(42) Rold A. Stein, sðd, trg 73.

(43) Hoàng Xuân Hãn, Lý Th߶ng Ki®t, sðd, trg 473.

(44) Ng÷ Phong Ngô Th¶i SÛ, Vi®t SØ Tiêu Án, sðd, trg 276-277.

(45) Bia chùa Ngô Xá, niên hi®u Cänh Tr¸ thÑ 8 (1670) Bän d¸ch cüa vi®n MÛ Thu§t Hà Nµi.

(46) Lê Quí Ðôn, Kiªn Vån Ti¬u Løc, Hà Nµi, nxb Vån SØ Ð¸a, 1962, trg 79-80.

(47) ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, bän Chính Hoà 18, t§p II d¸ch và chú thích Hoàng Vån Lâu, Hà Nµ, na xb KHXH, 1993, trg 323.

(48) Ngô Sî Liên và các sØ th¥n tri«u Lê, ÐÕi Vi®t SØ Ký Toàn Thß, Hà Nµi, KHXH, 1973, t§p IV, trg 52.

(49) Lê Quí Ðôn Toàn T§p, Hà Nµi, nxb KHXH, 1978, t§p III, trg 265.

(50) Nguy­n Dæ, Truy«n KÏ MÕn Løc, Trúc Khê Lê Vån Tri®n d¸ch, Hà Nµi, nxb Tân Vi®t, 1952.

(51) Hoàng Xuân Hãn, La S½n Phu TØ, Paris, Minh Tân, 1952, trg 94-95.

(52) PhÕm Ðan Quª, Giai thoÕi và s¤m kí TrÕng Trình, TPHCM, nxb Vån ngh®, 1992. nxb ÐÕi Vi®t tÕi USA in lÕi, 1994, trg 121-122.

(53) Phan Khoang, Vi®t SØ : XÑ Ðàng Trong 1558-1777, Saigon, 1967, quy¬n thßþng, trg 136-137.

(54) Lê Quý Ðôn, Phü Biên TÕp Løc, bän d¸ch, Hà Nµi, nxb Khoa h÷c, 1964, trg 369.

(55) PhÕm Ðình H±, Nguy­n Án, Tang Thß½ng Ngçu Løc, ÐÕm Nguyên d¸ch, Saigon, Bµ QGGD xb, 1962, quy¬n nh¤t, trg 28-29.

(56) PhÕm Ðình H±, Vû Trung Tùy Bút, Ðông Châu d¸ch, Nam Phong tÕp chí, t. XXI, s¯ 121. Dß½ng Quäng Hàm trích in trong Vi®t Nam Vån H÷c SØ Yªu, Saigon, Bµ GD Trung tâm h÷c li®u tái bän l¥n thÑ 10, 1968, trg 330-331.

(57) Lê Hæu Trác, Thßþng Kinh kÖ sñ, Nguy­n Tr÷ng Thu§t d¸ch, Nam Phong tÕp chí, t. XII, s¯ 78. Dß½ng Quäng Hàm trích in trong Vi®t Nam Vån H÷c SØ Yªu, sðd, trg 315.

(58)(59)(60) Nguy­n Du, Truy®n Thúy Ki«u ( ÐoÕn Tr߶ng Tân Thanh ), Bùi KÖ và Tr¥n Tr÷ng Kim hi®u khäo, in l¥n thÑ b¦y, C½ s· xb ÐÕi Nam in lÕi tÕi Hoa KÏ, trg 72, 78 và 153.

(61) Nguy­n Ng÷c Huy, Qu¯c Tri«u Hình Lu§t, quy¬n A, USA, Vi®t Publisher Thß Quán, 1989, trg 120.

(62) Toan Ánh, Nªp cû : Con ng߶i Vi®t Nam, Saigon, Nam Chi Tùng Thß, 1965, trg 266.

(63) HuÏnh Vån Th¾i, Ki¬ng c± - Ch§u xßa, TPHCM, nxb Trë, 1995,trg 100.

(64) Lê Vån Siêu, Vån Minh Vi®t Nam, sðd, trg 312-315.